آب و هوا

اگر به نواحي مختلف استان سفر كنيم با چشم اندازهاي متفاوتي كه نشان دهنده ي تنوع آب و هوايي در سطح استان است مواجه مي شويم . استان خراسان رضوي از مناطق خشك و نيمه خشك كشور به شمار مي رود اما تحت تأثير عوامل جغرافيايي مختلف از تنوع اقليمي برخوردار است . نواحي مرتفع زمستان هاي سرد و تابستان هاي معتدل و نواحي كم ارتفاع زمستانهاي نسبتا سرد و تابستان هاي گرم و خشك دارند . عوامل مؤثر در تنوع اقليمي استان خراسان رضوي عبارتند از عرض جغرافيايي يا تفاوت زاويه ي تابش خورشيد در نقاط مختلف استان ، اختلاف ارتفاع ميان بلندترين و پست ترين نقاط استان كه به بيش از 3000 متر مي رسد و توده هاي هوايي متفاوت كه سبب تغييرات عمده ي آب و هوايي مي شوند . در آسمان استان خراسان رضوي چندين توده هوايي متفاوت شكل مي گيرد كه توده هاي هواي سرد قطبي ، توده هواي مرطوب غربي و توده هواي گرم و خشك از آن جمله اند . علاوه بر توده هاي هوا ، بادهاي 120 روزه نيز كه در بعضي نواحي با گرد و غبار همراه اند بر تغييرات جوي مناطقي از استان تأثير مي گذارند و باعث افزايش دما و خشكي هوا مي گردند .

همچنين عوامل ديگري مانند جهت و امتداد كوهها ، وجود بيابان و دوري از دريا بر آب و هواي استان مؤثرند .

منابع آب

به دليل موقعيت جغرافيايي و نوع اقليم در خراسان رضوي ، در اين استان آب از اهميت ويژه اي برخوردار است . منابع آب در استان خراسان رضوي به دو بخش آب هاي سطحي و آب هاي زير زميني تقسيم مي گردد .

آب هاي سطحي :

 در اين استان رودهاي پر آب نظير آن چه در شمال و غرب كشور ديده مي شود وجود ندارد و به دليل كمبود ريزش هاي جوي اغلب رودها فصلي هستند . بيشتر رودهاي دائمي در استان خراسان از كوه هاي شمالي و شمال غربي سرچشمه مي گيرند . رودهاي مهم خراسان رضوي عبارتند از : « رود اترك » كه مهمترين رود در شمال غربي استان است و از روستاي عمارت قوچان سرچشمه مي گيرد و پس از عبور از خراسان شمالي وارد دشت گرگان شده و سرانجام به درياي خزر مي ريزد .

« كشف رود » يكي ديگر از مهمترين رودهاي استان است كه از كوههاي هزار مسجد سرچشمه گرفته و در شمال شرقي استان و دشت مشهد جاريست . اين رود در ناحيه ي مرزي پل خاتون به هريرود مي پيوندد و سرانجام با نام تجن به ريگزارهاي قره قوم در تركمنستان مي ريزد .

رودهاي درونگر و رنگلانلو از دامنه هاي شمالي هزار مسجد سرچشمه مي گيرد و پس از عبور از شمال درگز و آبياري اراضي منطقه ، وارد تركمنستان مي شود .

رودجام از كوه هاي فريمان نشأت گرفته و در نزديكي « دوآب » به هريرود مي پيوندد.

« رود كال شور » از كوه جغتاي و دامنه هاي جنوبي بينالود سرچشمه گرفته و پس از عبور از جنوب سبزوار به دشت كوير مي ريزد .

و سرانجام « رود شش طراز » در ارتفاعات شمال كاشمر شكل گرفته و بعد از عبور از مناطق كوهستاني به حوضه ي آب ريز كوير نمك فرو مي رود .

آب هاي زير زميني :

 استان خراسان رضوي از جمله مناطقي است كه در استفاده از آب هاي زيرزميني سابقه اي طولاني دارد . در اين منطقه آب هاي زير زميني به صورت قنات ، چشمه ، چاه عميق و نيمه عميق مورد استفاده قرار مي گيرند .

قنات قصبه كه از شاهكارهاي آبي جهان است از دو رشته كوه اصلي و شش شاخه فرعي تشكيل شده و مادر چاه هاي آن در دامنه ي شمالي سياه كوه و مظهر كنوني آن در جنوب محله ي معروف به قصبه قرار دارد . اين قنات بيش از 33 كيلومتر طول دارد و عمق مادر چاه اصلي در انتهاي رشته ي « دولاب نو » با توجه به شيب زمين حدود 300 متر و ميزان آب دهي آن بيشتر از 130 ليتر در ثانيه است .

بهره برداري از چاه هاي عميق و نيمه عميق بر ميزان آب قنات ها اثر منفي گذاشته است و به سبب عدم توجه به نحوه ي برداشت آب تعادل بين تغذيه و تخليه ي چاه ها به هم خورده است .

موقعيت و وسعت

استان خراسان رضوي در شمال شرقي ايران واقع شده و چهارمين استان وسيع كشور است . اين استان با حدود 600/127 كيلومتر مربع مساحت ، 7/7 درصد از مساحت كشور ايران را شامل مي شود و بين 34 تا 38 درجه ي عرض شمالي و 57 تا 61 درجه ي طول شرقي از نصف النهار گرينويچ قرار دارد . استان خراسان رضوي با كشور تركمنستان 6/531 كيلومتر و با كشور افغانستان 302 كيلومتر مرز مشترك دارد و از جنوب به خراسان جنوبي ، از شمال غربي به خراسان شمالي و از غرب به استانهاي سمنان و يزد محدود مي گردد .

ناهمواري ها

بطور كلي ناهمواري هاي استان خراسان رضوي به دو بخش :

·        نواحي كوهستاني و

·        سرزمين هاي هموار تقسيم مي شوند .

نواحي كوهستاني :

 در بخش شمالي خراسان رضوي قسمت قابل توجهي از دو رشته كوه كپه داغ هزار مسجد و آلاداغ ، بينالود قرار گرفته است . رشته كوههاي هزار مسجد با حدود 3040 متر ارتفاع از جهت شمال غربي به جنوب شرقي امتداد يافته است و ارتفاع آن در اطراف سرخس كاهش مي يابد . اين كوهها در يك حوضه ي رسوبي با گسل هاي عميق شكل گرفته اند . رسوبات ا ين حوضه بر اثر فرايندهاي كوه زايي آلپ ـ هيماليا به شكل تاقديس ها و ناوديس هاي متوالي درآمده اند .

اما رشته كوههاي بينالود در امتداد البرز شرقي قرار گرفته اند و شكل گيري آن مشابه هزار مسجد بوده است و بلندترين قله ي اين رشته كوه ( بام خراسان ) بيش از 3200 متر ارتفاع دارد . رشته كوه بينالود بر اثر آخرين فعاليت هاي كوه زايي آلپي به وجود آمده است و لايه هاي آن به سوي نيشابور روي هم رانده شده و چين خورده اند . بينالود از شمال شرق به دره ي كشف رود و دشت مشهد و از جنوب غربي به چاله ي ساختماني دشت نيشابور مشرف است .

ارتفاعات جنوبي استان خراسان رضوي از ادامه ي كوه هاي ايران مركزي شكل گرفته است و كوه هاي سياه كوه و كوه سرخ را شامل مي گردد . رشته كوه « كوه سرخ » از غرب روستاي درونه تا مرز ايران و افغانستان امتداد يافته و به صورت رشته هاي موازي و قوسي شكل است . بلندترين نقطه ي كوه سرخ حدود 3000 متر ارتفاع دارد . در ساختار اين كوه طبقات رسوبي قديمي و توده هاي آذرين دخالت داشته اند . اين كوهها به سمت شرق به دو قسمت تقسيم شده اند . شاخه ي شمالي آن شهر تربت حيدريه را در خود جاي داده و با كاهش تدريجي ارتفاع ، به صورت تپه هاي كم ارتفاع تايباد درآمده است و شاخه ي جنوبي آن تا داخل خاك افغانستان امتداد يافته است . كوههاي مجموعه ي سياه كوه از كوير بجستان ( نمك ) آغاز مي شوند و تا مرز خراسان جنوبي امتداد مي يابند و در حد فاصل گناباد ـ فردوس قرار گرفته اند . بلندترين نقطه سياه كوه در جنوب كاخك بيش از 2800 متر ارتفاع دارد . سياه كوه بخشي از ارتفاعات شرقي ايران است و در ساختمان آن بيشتر سنگ هاي رسوبي و در برخي مناطق سنگ هاي آذرين ديده مي شود .

سرزمين هاي هموار :

بيشتر دشت ها و سرزمين هاي هموار اين استان بر اثر فرسايش شكل گرفته اند . دشت مشهد با طول تقريبي 140 و عرض 20 كيلومتر يكي از وسيع ترين دشت هاي خراسان رضوي است .

اين پهنه ي وسيع كه بين ارتفاعات هزار مسجد و بينالود محصور شده بر اثر حركات چند گسل موازي و عمدتاً با امتداد شمال غربي ـ جنوب شرقي شكل گرفته است . نهشته هاي رسوبي پايكوهي آن باعث شكل گيري مخروط افكنه هاي حاصل خيزي مانند « فريزي » و « طرق » شده است كه در كشاورزي استان نقش مهمي دارند .

تقسيمات كشوري استان خراسان رضوي

در تابستان سال 1383 استان خراسان با تصويب مجلس شوراي اسلامي به 3 استان خراسان شمالي ، رضوي و خراسان جنوبي تقسيم گرديد . استان خراسان رضوي با مركزيت شهر مشهد ، بر اساس آخرين تقسيمات كشوري كه در آذرماه سال 1383 انجام گرفت داراي 20 شهرستان ، 62 بخش ، 65 شهر و 158 دهستان است . شهرستان هاي اين استان عبارتند از : درگز ـ قوچان ـ كلات ـ چناران ـ مشهد ـ نيشابور ـ سبزوار ـ سرخس ـ فريمان ـ تربت حيدريه ـ كاشمر ـ خليل آباد ـ بردسكن ـ تربت جام ـ تايباد ـ خواف ـ رشتخوار ـ گناباد ـ فردوس ـ مه ولات

جمعيت

بر اساس نتايج سرشماري سال 1375 استان خراسان رضوي 428/789/4 نفر جمعيت داشته و از استان هاي پر جمعيت كشور است . شهر مشهد با حدود 405/887/1 نفر جمعيت ، 4/39 درصد جمعيت استان را در خود جاي داده است . در اين استان گروه هاي سني كمتر از 15 سال 1/42% و افراد بالاي 15 سال تا 64 سال 37/53% و افراد سالخورده بالاي 65 سال 53/4% از كل جمعيت منطقه را به خود اختصاص داده اند و اين امر بيانگر جواني جمعيت استان است . بر مبناي سرشماري سال 1375 شهرستان بردسكن داراي 065/64 نفر ، تايباد 679/127 نفر ، تربت جام 349/210 نفر ، تربت حيدريه 265/286 نفر چناران 270/107 نفر ، خليل آباد 803/45 نفر ، خواف 158/92 نفر ، درگز 614/78 نفر ، سبزوار 543/419 نفر ، سرخس 604/73 نفر ، رشتخوار 975/52 نفر ، فردوس 203/58 نفر ، فريمان 555/77 نفر ، قوچان 425/190 نفر ، كاشمر 0962/140 نفر ، كلات 959/33 نفر ، گناباد 625/103 نفر و نيشابور 337/412 نفر ، نفوس مي باشد .

تراكم نسبي جمعيت خراسان رضوي با توجه به وسعت تقريبي 600/127 كيلومتر مربع و جمعيت 428/789/4 نفره ي آن در سال 1375 در هر كيلومتر مربع 53/37 نفر است و بر همين اساس 61 % از اين جمعيت شهرنشين و 39% ساكن روستاها مي باشند .

منابع اقتصادي

        كشاورزي

بر اساس تحقيقات انجام شده بر نحوه كاربري اراضي در خراسان رضوي قريب به سي درصد از اراضي اين استان به زراعت آبي و باغي و ديم اختصاص يافته است . اين نواحي عمدتاً در بخش هاي مركزي ، شمال و شمال غربي و شرقي استان قرار دارند . تنوع محصولات كشاورزي در خراسان رضوي بسيار است و بر اساس آمار سطح زير كشت توليد و عملكرد محصولات كشاورزي به چندين گروه مهم تقسيم مي گردند كه به ذكر نام آنها در اين مختصر بسنده مي كنيم .

گروه غلات : گندم ، جو ، ذرت دانه اي ، شلتوك

گروه محصولات صنعتي : چغندرقند ، پنبه ، توتون و تنباكو ، آفتابگردان ، كنجد ، شاهدانه ، منداب ، كلزا .

گروه حبوبات : نخود ، عدس ، لوبيا، ماش ، باقلا خشك

گروه محصولات جاليزي : هندوانه ، خربزه ، طالبي ، خيار ، انواع كدو ، سيب زميني ، پياز ، گوجه فرنگي ، سير خشك، بادمجان ، باقلا تازه ، فلفل قرمز ، فلفل دلمه ، سبزيجات برگي ، سبزيجات غده اي .

گروه نباتات علوفه اي : يونجه ، شبدر ، ذرت علوفه اي ، ذرت خوشه اي ، چغندر علوفه اي شلغم علوفه اي ، خصيل

ساير محصولات : ارزن ، زيره ، هندوانه بذري ، كدو بذري ، سنگك ، جارو ، خاكشير و محصولات باغي و درختي توليد شده در اين استان به دسته هاي ذيل تفكيك مي شوند .

گروه محصولات ميوه هاي دانه دار : سيب ، گلابي ، به

گروه محصولات ميوه هاي هسته دار : آلبالو ، گيلاس ، گوجه ، آلو ، هلو ، تمشك

گروه محصولات ميوه هاي خشك : پسته آبي ، پسته ديم ، بادام آبي ، بادام ديم، فندق ، سنجد

گروه محصولات ميوه هاي سردسيري : زالزالك ديم ، زرشك ، سماق ، ريواس ديم

گروه محصولات نيمه گرمسيري : خرما ، زيتون ، پرتقال ، نارنگي ، ليموشيرين ، نارنج ، انار آبي ، انجير آبي ، انجير ديم ، خرمالو

گروه محصولات ساير ميوه ها و فراورده ها : گلستان ، گل و گياه زينتي ، توتستان ، عناب ، زعفران ، درختان غير مثمر

از اين ميان ارزشمندترين محصول كشاورزي در اين استان زعفران است كه به سبب ارزش افزوده بسيار آن به طلاي سرخ معروف شده است . درآمد خالص ساليانه ي حاصل از كشت زعفران زياد و نياز آن به آب كم است ، از اين رو كشت آن در نواحي جنوبي استان كه با كمبود آب روبروست از نظر اقتصادي كاملاً مقرون به صرفه است .

  دامداري

از آن جا كه دامداري كاملاً وابسته به وجود مراتع و چراگاههاي مطلوب است ، در نواحي سرخس ، رشته كوههاي هزار مسجد و بينالود به سبب داشتن آب و هواي مناسب و مراتع غني دامداري از رونقي بسيار و در شمال استان كه داراي مراتعي نسبتاً ارزشمندند از رواجي نسبي برخوردار است و در نواحي شرق ، جنوب و جنوب غربي استان كه چراگاههايي فقير و يا خيلي فقير دارند به تناسب از رونق دامداري و دامپروري كاسته شده است . در استان خراسان رضوي علاوه بر پرورش زنبور عسل طيوري مانند مرغ هاي تخمي ، گوشتي و بوقلمون ، احشام گوناگوني نظير گوسفند و بره ، بز و بزغاله ، گاو ، گوساله و شتر و بچه شتر نيز پرورش داده مي شود . البته شتر به سبب ساختمان فيزيولوژيك ويژه اش بيشتر در مناطق گرم و خشك پرورش مي يابد .

 معادن

در استان خراسان رضوي موادمعدني متنوعي وجود دارد كه برخي از آن ها مورد بهره برداري قرار گرفته و زمينه ي ايجاد بعضي صنايع را به وجود آورده اند . در اين استان تعداد 165 معدن فعال وجود دارد كه تقريباً ميزان استخراج سالانه ي آنها 337/340/4 تن مي باشد . بنا بر تحقيقات به عمل آمده در سال 1379 حجم ذخاير اين معادن 487/197/898 تن تخمين زده مي شود . از مهم ترين معادن اين منطقه مي توان از معادن سنگ آهن خواف ، سنگ هاي ساختماني و خاك نسوز در بجستان و گناباد ، كائولن در كاشمر ، فيروزه در نيشابور و گاز سرخس ياد كرد . در ادامه به ذكر نوع مواد معدني استخراج شده و تعداد معادن مربوط به آن ها در حد نام و شماره اكتفا مي كنيم .

7 معدن سنگ آهن ، 1 معدن تالك ، 10 معدن كائولن ، 2 معدن زغال سنگ ، 7 معدن نمك سنگي و آبي ف 2 معدن سيليس ، 1 معدن سنگ مس ، 1 معدن گل سفيد ، 1 معدن مارن ، 2 معدن فلورين ، 3 معدن خاك نسوز ، 8 معدن خاك صنعتي ، 12 معدن سنگ لاشه ، 8 معدن گرانيت ، 1 معدن فيروزه ، 24 معدن سنگ گچ و گچ خاكي ، 3 معدن فلداسپات ، 6 معدن بنتونيت ، 10 معدن كروميت ، 1 معدن پوزدالان ، 2معدن بارتين ، 1 معدن پوكه معدني .

 صنايع

استان خراسان رضوي به لحاظ اقتصادي نيز جزو استان هاي مهم كشور است . اين استان به دليل وجود معادن گوناگون و واحد هاي توليدي و كارخانه ها و كارگاههاي بسيار در شعبات مختلف صنعتي حائز اهميت مي باشد . صنايعي همچون صنايع غذايي ، نساجي ، پوشاك ، دباغي و چرم ، كاغذ سازي ، چاپ و انتشار ، فراورده هاي نفتي ، شيميايي لاستيك و پلاستيك ، مواد كاني ، بازيافت ، مبلمان و صنايع چوبي ، ابزار پزشكي ، ريخته گري ، صنايع فلزي ، ماشين سازي ، ساخت لوازم دفتري ، صنايع برق و الكترونيك تجهيزات ارتباطي و حمل و نقل در اين استان در واحدهاي توليدي ، كارخانه ها و كارگاهها به منظور مصرف در سراسر كشور و بعضاً صادر شدن به ساير كشورها توليد شده و به بازارها عرضه مي شود . از اين ميان شهر مشهد با 1586 واحد توليدي بزرگ ، كارخانه و كارگاه مقام اول را در استان داراست و پس از آن نيشابور با 146 واحد ، سبزوار با 118 واحد ، گناباد با 80 واحد ، تربت جام و قوچان با 38 واحد و تربت حيدريه با 35 واحد در رده هاي بعدي قرار گرفته اند .