چنين آراسته جايي تو را هر لحظه اي گويان
كجا شد رخشت اي رستم، بيا تا سيستان بيني (قوامي رازي)

استان سيستان و بلوچستان با وسعتي حدود 187502 كيلومتر مربع، در جنوب شرقي ايران واقع شده است. اين استان پهناور در سمت شرق با كشور پاكستان 900 كيلومتر و با كشور افغانستان 300 كيلومتر مرز مشترك و در جنوب با درياي عمان به طول تقريبي 270 كيلومتر مرز آبي دارد. اين استان از شمال و شمال غرب با خراسان جنوبي و از غرب با استان كرمان و هرمزگان همجوار است. استان سيستان و بلوچستان به لحاظ وسعت از بزرگ ترين استان هاي كشور به حساب مي آيد. اين استان از دو ناحيه تشكيل يافته كه از لحاظ طبيعي با يكديگر كاملاً متفاوتند.

ناحيه سيستان با 8117 كيلومتر مربع وسعت، در قسمت شمالي اين استان قرار داشته و حوزه مسطح و مسدودي است كه از آبرفت هاي دلتاي قديمي و فعلي رود هيرمند تشكيل شده است. ناحيه بلوچستان به مساحت 179385 كيلومتر مربع، منطقه وسيع كوهستاني است كه حد شمالي آن كوير لوت و حد جنوبي آن درياي عمان است. مرزهاي طولاني آبي و خشكي استان با كشورهاي افغانستان، پاكستان و كشورهاي حوزه خليج فارس، موقعيت ويژه اي را به آن بخشيده و سبب ايجاد شرايطي خاص شده است. چندگانگي و تنوع مذهبي، گويشهاي مختلف و نمود تعلقات قومي و قبيلهاي و استقامت و سخت كوشي مردم از ديگر ويژگيهاي اجتماعي اين استان است.

سيستان خانه مردان جهان است و بدوست
شرف خانه ي مردان جهان تا محشر (فرخي)

بنا به به سر شماري سال 1375 جمعيت استان بيش از يك مليون و هفتصد هزار نفر بوده كه با توجه به وسعت استان از لحاظ جمعيتي اين استان بعد از سمنان كم تراكم ترين استان كشور است. از لحاظ شهر نشيني نيز اين استان با متوسط كشور تفاوت هايي دارد و بيشتر جمعيت استان (54%) در روستاها زندگي مي كنند.

در مطالعات زمين شناسي، منطقه شرق ايران را معمولا به عنوان يك واحد مستقل بررسي ميكنند. اين منطقه در اواخر دوران سوم زمينشناسي در اثر جنبش هاي كوه زايي از دريا جدا شده است. قسمت جنوبي استان (مكران) يكي از مناطق در حال فرونشستن تدريجي است بر همين اساس پوسته اقيانوس هند با شيب بسيار تندي در زير اين منطقه به داخل زمين فرو ميرود كه يكي از علت هاي بوجود آمدن گِل افشانها و چشمه هاي آب معدني فراوان در اين منطقه است. ارتفاعات استان سيستان و بلوچستان به دوران دوم و سوم زمين شناسي تعلق دارد و سنگ هاي آن اغلب آهكي و گچي است.

منطقه سيستان و بلوچستان با توجه به موقعيت جغرافيايي، از يك طرف تحت تأثير جريان هاي جوي متعدد مانند "جريان بادي شبه قاره هند" و به تبع آن باران هاي موسمي اقيانوس هند است و از طرف ديگر تحت تأثير فشار زياد عرض هاي متوسط قرار دارد كه گرماي شديد مهم ترين پديده مشهود اقليمي آن است. در وضعيت هواشناسي اين منطقه بادهاي شديد موسمي، طوفان شن، رگبارهاي سيل آسا، رطوبت زياد و مه صبحگاهي پديده هاي قابل توجه است. اين استان تابستان هاي گرم و طولاني و زمستان هاي كوتاه دارد. از آنجا كه حداقل دما ندرتا به صفر درجه سانتيگراد مي رسد، رويش گياه در اراضي آبي تقريبا در تمام طول سال ادامه دارد. عمده بارندگي در زمستان صورت مي گيرد. اين ناحيه دو فصل متمايز زمستان با درجه حرارت معتدل و خنك در ماه هاي آذر، دي و بهمن و تابستان گرم در بقيه ماه هاي سال دارد. در تمام شهرهاي استان حداكثر دماي سالانه، بالاي چهل درجه سانتيگراد گزارش شده است. ميانگين حداقل دماي سردترين ماه سال بين حدود دوازده تا سيزده درجه سانتيگراد متغير است. سردترين شهر استان، زاهدان و گرمترين شهر آن ايرانشهر است. در نواحي ساحلي درياي عمان بنا به تحقيق آنوبانيني، به علت رطوبت ناشي از مجاورت با دريا، آب و هواي گرم با رطوبت بيشتري همراه است.

بارندگي در استان عمدتاً در ماه هاي زمستان صورت ميگيرد و ميزان متوسط ساليانه آن حدود هفتاد ميليمتر و بسيار نامنظم است. بيشترين نزولات جوي، در شهرستان هاي خاش و زاهدان و كمترين مقدار در شهرستان زابل روي مي دهد. ميزان متوسط رطوبت نسبي در سواحل درياي عمان، حدود هفتاد تا هشتاد درصد در دي ماه است؛ كه در تابستان كاهش مي يابد.

سيستان و بلوچستان يادآور سرزمين پهلوانان اسطوره اي ايران (رستم، سهراب، زال و...) است و اين سرزمين يل پرور مهد بسياري از اسطوره هاي ايراني بوده و كمتر ديرين نامه ايست كه نامي از اين سرزمين نبرده باشد. نام اين سرزمين بارها در شاهنامه فردوسي آمده است:

بياراسته سيستان چون بهشت
گلش مشك سارا بُد و زر خشت (شاهنامه فردوسي)

سيستان و بلوچستان در تمام دوره‎هاي تاريخي از اهميت ويژه‎اي برخوردار بوده است. تشكيل اولين حكومت مستقل ايراني بعد از اسلام، توسط يعقوب ليث صفاري در 248 ه. ق. تسخير سيستان توسط مغول ها در سال 662 ه. ق. حمله وحشيانه تيمور لنگ به سيستان و قتل عام مردم آن در سال 785 ه. ق. از مهمترين اتفاقاتي است كه تاريخ پر فراز و نشيب اين استان در دوره اسلامي به خود ديده است. به نظر آنوبانيني در ميان اين حوادث تشكيل حكومت صفاريان توسط يعقوب ليث در تاريخ ايران داراي بيشترين اهميت است. صفاريان همانگونه كه ادوارد براون ذكر مي كند: "مايه ي تجديد حيات ملي ايران بودند و حقي كه اين دودمان از اين رهگذر بر گردن ايران دارند كم نبوده است." يعقوب ليث داراي اعتقادات شديد شيعي بوده است و شايد يكي از عوامل گسترش مذهب شيعه در منطقه سيستان نيز وجود همين حكومت باشد.

ناگه به فر ايزدي از بيشه شد پديد
يعقوب ليث شير بيابان سيستان (ملك الشعراي بهار)

صفاريان كه بسيار ميهن دوست بوده اند و به زبان فارسي علاقه اي تام داشته اند، بر فرهنگ و ادبيات ايران بسيار تاثير گذار بوده اند؛ به نحوي كه اولين شاعران ايراني كه اشعاري از آنان در دست است؛ همچون محمد وصيف سگزي، بسام كورد سيستاني و محمد مخلد سيستاني؛ از ميان سيستانيان و دربار صفاري بوده اند. از ميان شعراي بزرگ ايران نيز مي توان از فرخي سيستاني؛ صاحب قصيده مشهور "كاروان حله"؛ نام برد كه يكي از مفاخر شعر پارسي به شمار مي آيد.

من قياس از سيستان آرم كه آن شهر من است
وز پي خويشان ز شهر خويشتن دارم خبر (فرخي)

منطقه سيستان و بلوچستان در طول تاريخ، معبر و گذرگاهي ميان شرق و غرب بوده و به همين دليل تركيب قومي آن نيز همواره در معرض تغيير، تحول و دگرگوني بوده است. مهم ترين محصول منطقه سيستان و بلوچستان؛ گندم است كه درصد قابل توجهي از زمين‎هاي زير كشت را به خود اختصاص داده و صنايع آن نيز در اطراف شهرهاي بزرگي چون زاهدان قرار گرفته است. شيوه هاي مختلف معيشت و زندگي، موسيقي سنتي و زيبا، صنايع دستي هنرمندانه و جذاب، آثار تاريخي و معماري كم نظير، شهرهاي باستاني چون شهرسوخته كه با قدمت بيش از 3000 سال قبل ازميلاد؛ بيگمان روزگاراني دراز يكي از مهمترين مراكز شهرنشيني آسيا در عصر مفرغ بوده، به همراه جلوه هاي طبيعي هچون ساحل درياي مكران (عمان)، منطقه آزاد چابهار، درياچه مشهور و مذهبي-اسطوره اي هامون، سيستان و بلوچستان را به يكي از استان هاي جذاب ايران در زمينه گردشگري تبديل كرده است.

روي هامون سبز، چون گردون ناپيدا كران
روي صحرا ساده، چون درياي ناپيدا كنار (فرخي)

پوشش گياهي اين استان بسيار پراكنده و "لك هاي" است و به علت كمي بارندگي، فرسايش خاك، سيلاب و مصرف بيرويه اغلب پراكنده اند. مراتع استان نيز به دليل كمي بارش و محدود بودن خاك وضع مطلوب ندارند. از گونه هاي گياهي مناطق شمال استان: بادام كوهي، بنه، تاغ و گز و گونه هاي گياهي مناطق جنوبي كهور ايراني، كلير، چگرد، چش و كنار را مي توان نام برد.ويژگي هاي جمعيتي استان عمدتا از نوع قومي و طايفه ي است و مردم علاوه بر زبان فارسي از دو گويش سيستاني (زابلي) و بلوچي استفاده مي كنند.