قلعه سنگي، نگين كاروانسراهاي ايران  
كارونسرا از ديرباز - به عنوان مكاني امن در مسيرهاي طولاني در سرزمين پهناور ايران - ‌پذيراي كاروانياني بود كه به منظور تجارت و زيارت و سياحت راه مي پيمودند. «هرودوت» يوناني از منزلگاههايي بين شوش و «سارد» ياد كرده است كه كاروانيان آن مسيري 2500 كيلومتري را سه ماهه مي‌پيمودند و در واقع چاپارخانه‌هاي بين‌ راهي دوره هخامنشي به شمار مي ‌‌رفتند. در دوره ساسانيان، به علت رونق تجارت، اتراقگاه هايي احداث شده بود كه در اطراف آن اتاقهايي به منظور استراحت كاروانيان تعبيه شده بود و آثار آن در ميان ديوارها و اتاقهاي سنگي فروريخته آن تا به امروز باقي است. از قرن پنجم ه ق نيز «رباط شرف» - يكي از بناهاي ارزشمند بين راهي در خراسان - به يادگار مانده است.
«كلاويخو»، سفير دولت اسپانيا در دوره تيمور، در سفرنامه خود مي ‌نويسد: آن يكشنبه در نيشابور اولين شب را در كاروانسراي بزرگي كه چاپارخانه بود، در ميان بيابان، به سر برديم. بامدادان روز سه شنبه، بر اسب سوار شديم، دو فرسخ رانده بوديم كه به ساختماني مانند مهمانخانه يا هتل رسيديم كه در اينجا «كارونسرا» خوانده مي ‌شود.
در دوره صفويه، به علت امنيت راهها و گسترش تجارت، كاروانسراهايي بر حسب موقعيت جغرافيايي با طرحهاي مدور و چند وجهي و چهار وجهي و نامنظم ساخته شد؛ و در دوره قاجاريه نيز، ضمن تعمير بعضي از آنها، كاروانسراهاي جديدي احداث شد. امروزه، باقيمانده اين بناها در جاي جاي ايران ديده مي ‌شود كه بيشتر به مخروبه تبديل شده‌ است و بدين ترتيب يادگارهاي ارزشمند معماري اين سرزمين - كه با عملكرد استراحتگاه بين راهي و همچنين مسافرخانه‌هاي شهري - در طول قرون نقش ارزنده‌اي را در فرهنگ جامعه ايفا مي كردند به دست فراموشي سپرده شده‌اند.
يكي از اين بناها در فاصله 35 كيلومتري جنوب غربي تهران كاروانسراي سنگي «رباط كريم» است كه در كنار جاده تهران ساوه قرار دارد. اين بنا تا سال 1383 مأمن حفاران و جايگاه احشام بود؛ اما از اين سال به بعد، به سبب مجاورت با شهر جديد «پرند»، با هزينه شركت سهامي عمران اين شهر و نظارت كارشناسان مجرب سازمان ميراث فرهنگي، در سه بخش پژوهش و مرمت و احيا در حال نجات بخشي است و تاكنون اقدامات مفيدي براي آن انجام شده است. در مورد قدمت اين بنا، اختلاف ‌نظر بسيار است؛ «ماكسيم سيرو» در كتاب «كاروانسراهاي ايران» آن را از ابنيه دوران پيش از سلجوقي مي ‌داند و مي ‌افزايد: كهنترين كاروانسراي فلات ايران نزديك رباط كريم در كنار دشت حاصلخيز شهريار قرار دارد.
ديوار ضخيم كاروانسراي رباط كريم ارتفاعي معادل دو برابر ارتفاع ساختمانها در داخل كاروانسرا دارد. بناي كاروانسرا بسيار ساده است و شامل اتاقهايي است كه با طاقهاي گهواره‌اي شكل پوشيده شده است و درشان به طرف حياط باز مي ‌شود. در سه حياط مركزي، سه ايوان وجود دارد و مدخل حياط نيز به صورت ايواني است و عرض ايوانها نزديك 5 و از عرض اتاقها كمي بيشتر است.
تا دوره قاجاريه، ذكري از رباط كريم و كاروانسراي سنگي آن نيامده است. در اين دوره، بظاهر رباط كريم رونق بيشتري مي ‌يابد. «ابوالحسن خان فخرالملك» (سياح عهد قاجار) در سفرنامه خود چنين گفته است: از رودخانه شور كه گذشتيم، به فاصله يك ميدان به كاروانسراي سنگي رسيديم كه بناي آن از سنگ و گچ است. از مصالح اين كاروانسرا اگر بخواهند پلي بسازند، خيلي به كار مي ‌خورد؛ چون در اين صحرا سنگ يافت نمي‌شود. اين كاروانسرا سابق دزدگاه و خيلي جاي وحشت از براي مردم بود... . اين كاروانسرا - علاوه بر سابقه تاريخي - ويژگيهاي بيمانندي دارد كه آن را در ميان كاروانسراهاي كشور ممتاز مي ‌كند. در يافته‌هاي باستانشناسي، كوره‌هاي ذوب فلز در حياط اين كارونسرا به چشم مي خورد كه نمايانگر يكي از كاربري هاي اين بنا به عنوان «ضرابخانه» بوده است.
تزيينات قطاربندي بالاي بدنه بيروني ديوارها (كه نقش آبچكان داشته‌اند و بخش اندكي از آن در قسمتي از ديوار شمالي موجود است و شايد تنها تزيينات باقيمانده در اين بنا ‌باشد) جملگي نشان از طرحي از پيش فكر شده براي احداث بنايي با الگوي چهار ايواني و به منظور كاربردي خاص است. با توجه به وسعت دشتهاي حاصلخيز منطقه، اين فرض بيشتر تقويت مي شود كه از اين مكان در دوران آباداني به عنوان جايگاه رتق و فتق امور حكومتي در منطقه شهريار استفاده مي‌شد.
با توجه به اقدامات ارزنده‌اي كه تا به حال روي اين بنا انجام يافته، شايسته است كه جايگاهي خاص در حد طرحهاي ملي براي آن قايل شويم؛ و با كمك به ادامه فعاليتهاي مرمتي و با ايجاد فضاهاي ورزشي و تفريحي كه در طرح ديده شده است، يكي از نقاط تاريخي و گردشگري استان تهران را براي استفاده گردشگران داخلي و خارجي سامان ببخشيم. جاي آن دارد كه مسئولان با بذل توجه ويژه به اين بناي ارزشمند برگي از تاريخ منطقه را براي آيندگان حفظ و ماندگار كنند