مراسم در طول يكسال قمري
آئين ها و مراسمي كه در گردش يك سال قمري قرار مي گيرند:
منظور آئين هايي هستند كه در گردش يك سال قمري قرار مي گيرند و برگزاري آنها به روز يا روزهاي معيني از اين تقويم وابسته است. مانند مراسم سوگواري محرم و روز عاشورا كه معمولاً از روز اول تا دهم محرم برگزار مي شود. آئين ها و مراسمي كه براساس اين تقويم انجام مي گيرند،عمدتاً در شمار مراسم مذهبي اسلامي هستند. نيز اين نكته گفتني است كه روزگاران كهن در بيشتر فرهنگ هاي جهان ماه معيار تقسيم بندي، زمان بود و چه بسا آثاري از تقويم هاي كهن هنوز در لابه لاي عناصر فرهنگي مناطق دورافتاده باقي مانده باشد.
تكيه « دوسّن davessen » : تكيه بستن.
ماه محرم با مراسم و آداب و آئين هاي آن داراي جايگاه برجسته اي در زندگي مردم مي باشد. آغاز اين ماه جلوه هاي نمايان و مشخصي دارد.
جندروز مانده به آغاز ماه محرم در شهر آمل مانند بسياري از شهرهاي ديگر كشورمان مرسوم است كه مردم محله بخصوص زنان محل همه دست به دست هم داده و شروع به تميز نمودن تكايا و حسينيه ها كه محل اجتماع و عزاداري مردم در ماه محرم مي باشد مي نمايند. تكايا را با پرچم هاي سياه آذين مي بندند، فرش ها را مي شويند و جارو مي كنند و.....
همچنين يك هفته قبل از محرم هيئت اُمناي تكايا جلسه اي گذاشته و برنامه را مشخص مي كنند. يكي دو نفر از اعضاي هيئت اُمنا نماينده شده و از مردم كمك نقدي دريافت مي كنند وچند نفرمسئول خريداري وسايل مورد نياز مثل برنج،قندوچاي، نان سوخاريفشكر و گلاب و..... مي شوند، از اعضاي محل هم هركس با توجه به نذري كه دارد مقداري مواد غذايي مثل موارد بالا و يا گوشت و..... مي آورد.
دهه اول محرم :
مراسم عزاداري دهه اول محرم از شب اول تا شب ششم همراه با روضه خواني، سينه زني و زنجيرزني در داخل تكايا برگزار مي شود بدين شكل كه مجلس با سخنراني روحاني،خواندن زيارت عاشورا و نوحه و عزاداري آغاز شده و جوان هاي محل در داخل خود تكيه يا داخل حياط بصورت دايره وار جمع شده و شروع به سينه زني مي كنند. در طول اين شب ها بعد از مراسم عزاداران بر سفره ي اطعام حسيني پذيرائي مي شوند.
روضه خواني :
روضه خواني در تمام نقاط مازندران انجام مي شود. محل روضه خواني مسجد است اما در بعضي از خانه ها، هم برحسب نذر و يا بنابر وصيت و وقف روضه خوانده مي شود. بازاريان آمل سراهاي بازار را هم براي روضه خواني سياه پوش مي كنند. در روزهاي دهه اول محرم موضوع روضه خواني هر روز، تقريباً مشخص است به ويژه در روزهاي هفتم تا دهم به مرثيه خواني براي حضرت علي اكبر،حضرت قاسم، حضرت عباس و امام حسين (ع) اختصاص دارد. روضه خواني معمولاً تا آخر ماه صفر ادامه پيدا مي كند. خطيبان و مرثيه خوانان اين مجالس، اغلب روحانيان و مداحان محلي هستند. از مجالس روضه خواني براي طرح مسائل و مشكلات اجتماعي و بخصوص در روستاها براي جلب همياري مردم در امور عمراني استفاده مي شود.
دسته گرداني :
دسته گرداني از نشانه ها و مراسم چشمگير ماه محرم است.حركتي است جمعي، هم آوا و هم آهنگ و نمودي است از وحدتي شكوهمند، نوحه هايي كه در اين دسته ها خوانده مي شود هركدام بيانگر بخشي از وقايع عاشوراي كربلاست، كه بياني نمادين دارد. دسته گرداني در بنياد و اصل خود، حركتي است در جهت تحرك بخشيدن به مردم؛گونه اي صف آرائي در برابر دشمن و يك بسيج براي مقابله با ظلم و ستم كه از دل فرهنگ مبارز تشيع سر برآورده است و در سراسر سرزمين هاي حوزه ي فرهنگ ايراني و ازجمله در مازندران عموميت دارد.
سينه زني، قمه زني، كرب زني، شام غريبان و قوم بني اسد، گونه هاي مختلف دسته گرداني معمول در مازندران است. رسم و روال دسته هاي عزادار تابعي است از روابط محله ها در شهر و روستا و هركدام مبدأ و مسيري معين دارد؛به ديد و بازديد يكديگر مي روند و تقدم وتأخر را بنا بر سوابق سنتي رعايت مي كنند. هرجا امام زاده و بقعه و مكان مقدسي باشد، نقطه ي تمركز دسته هاي عزادار است.
سينه زني :
بارزترين و قديمي ترين شكل دسته گرداني است كه در تمام نقاط مازندران رواج دارد. طرز سينه زدن، حالات و حركات بدن و دست ها ، شيوه حركت دسته، در دو صف و يا به صورت جمعي ودر يك يا دو گروه، نحوه ي نوحه خواندن و دم(واگير) گرفتن و انواع و مناسبت و زمان نوحه هاي سينه زني، در همه جا يكسان نيست؛شور و هيجان آن نيز در نقاط مختلف و برحسب زمان و موقعيت، متفاوت است و توضيح دقيق همه اين ها و ويژگي هاي هر محله و منطقه تفصيلي جداگانه را مي طلبد.
دسته هاي سينه زني از جهت شركت گروه هاي مختلف مردم نيز عمومي تر، و جامع تر از انواع ديگر دسته گردانيهاست. زيرا وسيله ي معيني لازم ندارد و هركس به نسبت توان خود مي تواند با آن همراه شود. معمولاً پيرمردان و ريش سفيدان در جلو دسته حركت مي كنند و گروه زنان در حاشيه و به دنبال سينه زنان، آنها را همراهي مي نمايند.
زنجير زني:
دسته هاي زنجيرزن امروزه در تمام شهرها و بسياري از روستاهاي مازندران، منسجم ترين دسته هاي عزاداري هستند. زنجيرزني در مازندران نسبت به ساير اشكال دسته گرداني جديدتر مي باشد و از حدود بيست سي سال پيش معمول شده و درواقع جايگزين قمه زني گرديده است. زنجيرزنان لباس سياه مي پوشند، در دوصف مقابل هم حركت مي كنند.
نوحه خوان در ميان دسته راه مي رود تا صدايش به همه برسد. زنجيرزنان هم آهنگ با صداي سنج ترجيع بند نوحه را واگير مي كنند. وسيله زنجيرزدن چند رشته زنجير است كه انتهاي آنها به دسته اي چوبي يا فلزي متصل شده است . زنجير زدن دسته را به دست گرفته با آهنگ سنج و وزن نوحه رشته هاي زنجير را به پشت خود مي كوبد.
شب هفتم :
غروب ششم محرم يا شب هفتم در آمل مرسوم است كه دسته هاي عزاداري از بعضي از تكايا راه افتاده و به تكايا و امام زاده هاي داخل و يا خارج شهر مي روند.
در شب هفتم محرم مراسم علمبندان انجام مي گيرد. مردم به پاي علم ها رفته و به اصطلاح علم را لباس مي كنند. زنان و مردان در كنار علم ها داخل تكايا حضور يافته و با گلاب آنها را شستشو مي دهند.هر كس نذر يا حاجتي دارد پارچه سبزي به آن مي بندد. بعد از انجام كارهاي اوليه چند نفر از جوانان قوي براي حمل علم انتخاب مي شوند، عزاداران با فرستادن صلوات علم ها و علامت ها را حركت مي دهند. زمانيكه علامت دار با علم هيأت ديگر در طرف مقابل روبرو شد با پايين آوردن سر علامت به آنها سلام مي دهد.
معمولاً در اين شب شير به عنوان نذري به نيِّتامام حسين (ع) كه دشمن آب را بر روي آنها بسته بود بين مردم خيرات مي كنند. و يا بعضي ها مقداري پارچه ي سبز را تكه كرده و بين مردم تقسيم مي كنند.
تاسوعا:
مراسم اصلي ماه محرم در بعداظهر روز تاسوعا و روز عاشورا مي باشد. بدين شكل كه به طور معمول مرسوم است كه از هر تكيه اي هيأت هاي عزادار سينه زن و زنجيرزن حركت كرده و در صف هاي مرتب به عزاداري مشغول مي شوند.
همچنين در اين شب علم يا علامت هاي بزرگ را كه چند شاخه است به بيرون از تكايا آورده و فردي قوي و جوان براي حمل علامت انتخاب مي شود وعلامت را با يك كمربند چرمي به كمر مي بنددزماني كه علامت دار با هيأتي مقابلش روبرو شود با علامت خود به آنها سلام مي دهد، كه نشانه ي عرض احترام است. مراسم عزاداري در اين شب تا پاسي از شب ادامه دارد. معمولاً اكثر دسته ها از طوايف مختلف هستند بدين شكل كه مردم از هرجاي شهر به تكيه طايفه خود رفته و پس از پايان دسته روي در محل نيز به تكيه محل خود بر مي گردند و نماز را به جا آورده و شام مي خورند.
در گذشته مرسوم بود كه فرداي صبح روز عاشورا، صبح زود جوانان پس از اذان صبح و هنگام طلوع خورشيد مراسم صبح خواني اجرا مي كنندبه كوچه و خيابان رفته و عزاداري را شروع مي كنند.و زناني كه نذر دارند آش شير مي پزند و براي وعده صبحانه از عزاداران پذيرايي مي كنند.
عاشورا:
صبح روز عاشورا دسته هاي عزاداري كه شامل سينه زن،زنجيرزن،پرچم داران،علم داران،طبل زن،سنج زن همه باهم از ساعات اوليه صبح از تكيه و مسجد محل خود راه مي افتاندو اوج عزاداري همان طور كه گفته شد در روزعاشورا مي باشد. خانم ها نيز يا به دنبال دسته ي تكيه محل خود راه ميافتاند و يا در گوشه اي ايستاده و نظاره گر اين مراسم آئيني مي باشند. همچنين در بين دسته روي ها شير،شربت،خرما و.... خيرات مي نمايند .وبعد از دسته روي برخي از اهالي از عزاداران و يا در تكايا پذيرايي مي كنند.
هيئت هاي عزاداري:
تعداد هيئت هاي عزاداري برادران شهر آمل شامل هيئت هاي دسته روي،سينه زني و زنجيرزني و....به طور كلي 219 هيئت مي باشد.
تعداد هيئت هاي عزاداري خواهران در سطح شهر آمل 67 هيئت مي باشد.و از آنجايي كه شهر آمل داراي طوايف مختلفي است هركدام از طوايف با هيئت هايشان يك گروه و دسته ي عزاداري تشكيل مي دهند.
شام غريبان :
در مازندران شامگاه عاشورا ، عزاداري چهره و سيمايي ديگر مي گيرد. دسته هاي عزادار ديگر علم و پرچمي همراه ندارند، ايستاده حركت نمي كنند، با هيجان و خروش دستهاشان را بر سينه نمي كوبند و زنجيرها را بر پشت فرود نمي آورند. نوحه هاشان ديگر از مضمون رزم و شهادت خالي است. چلچراغي به همراه ندارند، راهشان را شعله هاي لرزان شمع ها و چراغ هايي كه كودكان به دست گرفته اند روشن مي كند، به ديدوبازديد يكديگر نمي روند در مسجدو تكيه و ميدانگاهي توقف نمي كنند،زنگ آهنگ سنج كه سكوتش ابهت و شكوه و عظمت را بنماياند و بانگ طبل و كرنائي، همصداشان نيست، چهره اي نمادين از غروب عاشوراي كربلاي راستين را مي نمايانند، در دوسه دسته جدا حركت مي كنند به صورت انبوه با هم مي نشينند، سرها را در هم فرو مي برند،دست ها را آرام آرام و بي صدا برسر مي زنند و با صدايي محزون، غريبانه نوحه اي مي خوانند، كه حكايت از جستجوي كودكي گمشده را دارد:
طفل صغيري زحسين گم شده، گم شده
قامت زينب زالم خم شده، خم شده
اينها دسته شام غريبانند و به همين ترتيب كوچه پس كوچه ها را مي گردند،از روستاهاي اطراف نيز دسته هاي كرب زني مي آيند. بعضي دسته ها در اين غروب بر سر كاه مي زنند و حجله ي حضرت قاسم، گهواره ي علي اصغر، ذوالجناح و بعضاً اسب و.... مي آورندو در بعضي قسمتها نيز خيمه هايي از چوب و كاه درست كرده و آتش مي زنند، هركس هم كه نذري دارد درون مجمعه اي بزرگ قرارداده و خيرات مي كنند و غروب عاشورا را آواي كورسوي تك تك شمع هاي دسته هاي شام غريبان پُر مي كند.
دسته ي قوم بني اسد:
دسته قوم بني اسد يا دسته ي عرب ها دوازدهم محرم، سومين روز شهادت امام به راه ميافتند؛ افراد اين دسته لباس هاي بلند و سفيد مي پوشند و بيل و كلنگ همراه برمي دارند و چنين مي نمايانند كه براي دفن شهيدان كربلا مي روند. نوحه هايي هم كه مي خوانند، از همين امر حكايت مي كند. اين دسته در واقع تركيبي از دسته گرداني و شبيه خواني است.
بنابر روايت تاريخي، قوم بني اسد از اعراب ساكن در سواحل فرات بودند و روز سوم عاشورا به محل قتلگاه رفتند و اجساد شهيدان را دفن كردند.
كرپ زني :
«كرپ» قطعه چوبي است تراشيده شده، به اندازه اي كه در كف دست جا مي گيرد و سطح بيروني آن صاف است. در پشت آن بندي قرار دارد كه به پشت دست مي افتدكرپ در كف دست قرار مي گيرد و انگشتان برگرد آن حفاظ مي شوند. يك جفت كرپ را در دست مي گيرند و به آهنگ نوحه اي كه خوانده مي شود آنها را بر هم مي كوبند.
اربعين :
در شب اربعين زنان و مردان در تكايا و مساجد حاضر، عزاداري و سينه زني مي كنند به غير از اين مكان ها در منازل هم مراسم عزاداري برگزار شده شعله زرد و حليم نذري بين مردم پخش مي كنند.

28 صفر :
در نفطه ي مورد بررسي 28 صفر يا به اصطلاح محلي چهل وهشتم عزاداران اعم از مرد و زن در تكايا جمع شده و عزاداري مي كنند، برخي نيز در منازل عزاداري كرده و به پخت آش شير و شير برنج مي پردازندوبه امام زاده ابراهيم مي روند.
تعزيه :
مراسم سوگواري دهه ي اول ماه محرم با روضه خواني در مساجد تا آخر ماه ادامه پيدا مي كند و تعزيه خوانها در اين مدت كارشان را پي مي گيرند.
تعزيه از مهم ترين،پرشورترين و پرجاذبه ترين مراسم سنتي و مذهبي و در عين حال كاملترين گونه ي نمايش سنتي و مردمي است و در آمل از هردوجهت ياد شده داراي همين پايگاه مي باشد. در آمل تعزيه خواني هم در روزهاي سوگواري حضرت امام حسين(ع)،در ماه محرم و نيز در برخي از ماهها برگزار مي شود. به ويژه در روستاها دوماه آخر تابستان و فصل پايان كار و فعاليتهاي زراعي، هنگام رواج تعزيه خواني است. اما به جهت نقش اصلي و محوري تعزيه به عنوان بخشي از مراسم سوگواري ماه محرم، در اين مقوله، و در شمار مراسم سال قمري آورده مي شود.
در شهر آمل تعزيه خوان ها محلي هستند و در آمل مكان خاصي كه به منظور خواندن تعزيه ساخته شده باشد وجود ندارد، فضاي باز جلوي مسجدجايگاه اصلي برگزاري تعزيه مي باشد.
در روزهاي دهه اول ماه محرم تعزيه هاي معيني اجرا مي شود كه ترتيب آنها تقريباً با ترتيب زماني وقايع قبل از عاشورا است، مانند مسلم،طفلان،حُر، علي اكبر و قاسم. روز تاسوعا در همه جا مجلس شهادت حضرت عباس را مي خوانند و عاشورا را هم ويژه ي تعزيه حضرت امام حسين(ع) است در غير از ماه محرم مجالس بر حسب نظر يا نذر بانيان و مجريان آن اجرا مي شود، جز در روز بيست و يكم ماه رمضان كه اگر جائي تعزيه خواني داشته باشند حتماً مجلس شهادت حضرت علي (ع) خواهد بود.
نشانه هاي عزاداري و محرم :
علامت=علم چند شاخه،علم،پرچم، پنجه، گهواره حضرت علي اصغر، سنج، طبل، زنجير و كرپ مي باشد.
نذورات ماه محرم و صفر :
خرما، حلوا، شيرف نان سوخاري، شربت .
شير و شربت كه بيشتر در روز هفتم ، تاسوعا و عاشورا در بين دسته هاي عزاداري پخش مي شود.
مراسم شام دهي يا ناهار در شب هاي محرم بيشتر شامل زرشك پلو با گوشت مي باشد.
آش شير يا شيربرنج از نذرهايي است كه در روز چهل و هشتم (28صفر) خيرات مي شود.
مكان هاي برگزاري مراسم :
مكان هاي برگزاري مراسم تكايا ، حسينيه ها و منازل مي باشد.
وسايل مورد نياز درمجالس عزاداري:
اسب، لباس مشكي كه مي پوشند.
طبل و سنج، زنجير، شمشير و نيزه بصورت نمادين.
كرپ.
اعتقادات و باورها :
- مردم آمل معتقدند كه در مراسم شام دهي ماه محرم اگر مقداري برنج بردارند و به فرد بيمار بدهند شفا مي يابد.
- مقداري برنج نذري را آورده و با برنج ساليانه مخلوط مي كنند به اين نيّت كه بركت برنج زياد گردد.
- بعضي ها نذر مي كنند كه استكان يا بشقابي را از تكيه با خود ببرند و اگر نذرشان برآورده شد سال بعد يك دست استكان يا بشقاب خريداري كرده و به تكيه هديه كنند.
طوبي اوصانلو
سرپرست گروه مردم شناسي