سابقه سكونت در استان :

آثار به دست آمده از تپه ي باستاني گيان در شهرستان نهاوند نشان دهنده ي سكونت اقوام بومي ايراني در اين منطقه در 37 قرن پيش از ميلاد ( 7500 سال قبل ) است . در هزاره ي دوم قبل از ميلاد قلمرو اين استان مورد توجه اقوام كوچ نشين آريايي قرار گرفت . اقوام آريايي دام پرور بودند اما پس از اسكان عدهاي از آنها در نواحي كوهستاني همدان به كشاورزي نيز پرداختند  عده اي هم چنان كوچ نشين باقي ما ندند . آب بازگشت زمان و تكامل ابزار توليد شكل بهره برداري از محيط طبيعي نيز تغيير كرد و شيوه هاي مختلف معيشت شكل گرفت . در اينجا  به اختصار به شيوه هاي گوناگون زندگي در اين استان مي پردازيم .

زندگي روستايي :

در استان همدان وجود آب و خاك حاصل خيز در پيدايش و تكوين سكونت گاه ها نقش تعيين كننده اي داشته است . تپه ي باستاني گيان در نهاوند در 5700 سال قبل محل سكونت بوميان ايراني بوده است .

الف - آب در پيدايش سكونت گاه ها در استان همدان چه نقشي دارد ؟ شكل گيري سكونت گاه ها در استان همدان همانند ساير نقاط ايران بيش از هر چيز به ميزان دسترسي به آب بستگي داشته است . به طوري كه مي توان گفت تمام روستاها در كنر منابع آب به وجود آمده اند . به ويژه در نواحي اي كه در آن چشمه هاي آهكي ( كارستي)‌ وجود دارد سابقه ي سكونت به زمان هاي بسيار دور برمي گردد.

ب - نقش خاك : علاوه بر آب . خاك قابل كشت نيز در پيدايش و توسعه ي روستاهاي استان نقش داشته است وجود دشت هاي حاصلخيز و همواره در اين منطقه بستر مناسبي براي فعاليت هاي كشاورزي به وجود آورده است . روستاهاي استان همدان عمدتا"‌در مجاورت و روي پادگانه هاي آبرفتي و مخروط افكنه ها استقرار يافته اند اين مناطق علاوه بر آب خاك حاصل خيز نيز دارند .

شكل روستاهاي استان همدان

آب عامل شكل گيري روستاهاي اوليه استان بوده است . به عبارت ديگر نخستين روستاها در پيرامون منابع آب به وجود آمده اند و شكل تمامي آنها نيز ازنوع متمركز است .

انواع روستاهاي متمركز در استان همدان با توجه به وضعيت ناهمواري ها و شيب زمين به سه دسته تقسيم مي شوند:

الف - روستاهايي كه در دشت ها به وجود آمده اند و شكل آنها تقريبا" مدور است.

ب - روستاهايي كه درپاي كوه ها ودامنه ها و در شيب هاي تند به وجود آمده اند و به صورت پلكاني هستند .

پ - روستاهايي كه در طول رودخانه ها تكوين يافته اند و به روستاهاي طولي معروف اند .

در گذشته در روستاهاي استان ساختمان ها را از مصالحي مي ساختند كه در محيط طبيعي اطراف روستايافت مي شد. اين مصالح با توجه به اقليم و طبيعت گل . خشت . سنگ و چوب بود كه براي ساختن بناهايي با سقف هاي مسطح از آنها استفاده مي كردند . در سالهاي اخير در بناي اغلب خانه هاي روستايي از مصالحي مانند آجر . سيمان . آهن و ... استفاده مي كنند .

منابع در آمد روستاييان :

منابع درآمد روستاييان استان متنوع است و روستاييان اغلب به كارهاي چون زراعت . باغداري . دامداري . صنايع دستي . حمل ونقل . معدن وخدمات مشغول اند . زندگي يك خانوار روستايي ممكن است تنها از طريق يكي از منابع ياد شده يا تركيبي از آنها تامين شود .

زندگي شهري :

عوامل متعددي در توسعه ي زندگي شهري در استان همدان موثر بوده اند كه به اختصار به نقش هر يك از آنها اشاره مي كنيم.

الف - آب : همه ي شهر هاي استان در مناطقي به وجود آمده اند كه در آن مناطق دسترسي به منابع آب امكان پذير بوده است .

اين عامل به عنوان عامل اصلي و تعيين كننده بيش ترين نقش را درپيدايش و توسعه ي شهرها داراست . ساير عوامل موثر در پيدايش و توسعه ي شهرها پس از اين عوامل قرار مي گيرند.

- ناهمواري: عامل ارتفاع و ناهمواري در پيدايش شهرهاي استان بي تاثير نبوده است . در شكل گيري و توسعه ي شهرهايي مثل همدان و تويسركان علاوه بر عامل آب . عامل ارتفاع نيز نقش مهمي داشته است .

اين عامل در دسترسي آسان تر به منابع آب سطحي در دامنه هاي كوه ها و دفاع در برابر دشمن نيز اهميت خاصي برخوردار بوده است .

پ - عامل ارتباطي : عامل ديگري كه در ايجاد و توسعه ي برخي از شهرهاي استان همدان دخالت داشته عامل ارتباطي است

مثلا" شهر رزن به دليل قرار گرفتن در مسير جاده اصلي همدان - تهران توسعه يافته ويه شهر تبديل شده است . اين عامل در توسعه ي شهر هاي ملاير و اسدآباد نيز بي تاثير نبوده است .

ث - موقعيت جغرافيايي : كبودر آهنگ يكي ديگر از شهرهاي استان است كه علاوه بر دارا بوده منابع غني آب هاي زير زميني نسبت به روستاهاي اطراف خود مركزيت هندسي دارد و به سبب موقعيت برتر جغرافيايي اين منطقه به تدريج توسعه يافته و به شهر تبديل شده است .

نقش شهرهاي استان همدان :

با توجه به سوابق تاريخي و نوع فعاليت هايي كه در شهرهاي استان صورت مي گيرد شهرهاي مختلف نقش هاي متفاوتي را ايفا مي كنند . شهر همدان علاوه براين كه از كهن ترين شهرهاي ايران است . به دليل داشتن مركزيت سياسي - اداري و نيز گسترش فعاليت هاي خدماتي درآن مهم ترين نقش را در استان ايفا مي كند . شهر لالجين  به دليل توسعه ي صنايع دستي سفال وسراميك در آن يك شهر صنعتي ( صنايع دستي ) محسوب مي شود ملاير در گذشته بيش تر نقش كشاورزي داشته ولي امروز نقش غالب را خدمات و پس از آن در كشاورزي دارد شهر رزن به دليل موقعيت ويژه ي خود يعني قرار گرفتن در مسير همدان - تهران نقش ارتباطي دارد و اين نقش در توسعه ي سريع آن موثر بوده است . شهر نهاوند به دليل قرار گرفتن در يك حوزه ي پرتراكم كشاورزي نقش كشاورزي و خدمات رساني به روستاها ي اطراف خود و پشتيباني ازآنها را برعهده دارد. ساير شهر هاي استان نيز داراي نقش هاي كشاورزي مي باشند.

توسعه ي شهري در استان همدان :

در سالهاي اخير به موازات افزايش جمعيت روستاها و مها جرت آنان به شهرها. توسعه ي شهرها با شتاب بيش تري صورت مي گيرد در شهرها هم گسترش افقي و هم - به دليل برخي محدوديتها - رشد عمودي دارند.

از ميان شهر هاي استان طي اين سالها همدان بيشترين تغييرات را داشته است طرح جامع همدان كه در سال 1352 به تصويب رسيد حدود شهر همدان را براي بيست و پنج سال آينده تعيين كرد ولي با تغييراتي كه بعدا" در اين طرح داده شد كوي هايي در اطراف شهر همدان به وجود آمدند استان همدان قبل از پيروزي انقلاب اسلامي شامل يازده نقطه ي شهري به نامهاي همدان . ملاير . نهاوند . تويسركان . كبودر آهنگ . اسدآباد . بهار . لالجين . سامن . مريانج و سركان بوده است .

بعد از پيروزي انقلاب اسلامي وبر اساس قانون قبلي تقسيمات كشوري . قروه نيز به شهر تبديل شد و پس ازآن هم با تجديد نظر در قانون قبلي تقسيمات كشوري بخش هاي فامنين . رزن . فيروزان . دمق . قهاوند. صالح آباد . ازندريان و جورقان به شهر تبديل شده اند.

زندگي عشايري :

در استان همدان نوع ديگري از زندگي وجود داردكه به زندگي عشايري موسوم است . دامنه هاي شمالي و جنوبي الوند و ارتفاعات نيمه ي جنوبي استان با مراتع . چمنزارها . چشمه ها. رودهاي متعدد و آبو هواي متعدل در تابستان براي برخي عشاير و كوچ نشينيان كشور جاذبه ي زيادي دارد. به همين دليل عشاير تركاشوند . يارمطا قلو . جمور و بنفشه ييلاق  خود را در دامنه هاي اين كوهستان هاي اين استان سپري مي كنند.

اين عشاير قشلاق را دراستان هاي مركزي . لرستان . كرمانشاه . ايلام و خوزستان سپري مي كنند. زيان آنان لري . كردي و تركي و مذهب آنان شيعه و سني است . عشاير درمدت توقف خود در مناطق ييلاقي استان . محصولات دامي و لبني خود را به بازارهاي محلي عرضه مي كنند.