آب و هوا

اگر به نواحي مختلف استان سفر كنيم با چشم اندازهاي متفاوتي كه نشان دهنده ي تنوع آب و هوايي در سطح استان است مواجه مي شويم . استان خراسان رضوي از مناطق خشك و نيمه خشك كشور به شمار مي رود اما تحت تأثير عوامل جغرافيايي مختلف از تنوع اقليمي برخوردار است . نواحي مرتفع زمستان هاي سرد و تابستان هاي معتدل و نواحي كم ارتفاع زمستانهاي نسبتا سرد و تابستان هاي گرم و خشك دارند . عوامل مؤثر در تنوع اقليمي استان خراسان رضوي عبارتند از عرض جغرافيايي يا تفاوت زاويه ي تابش خورشيد در نقاط مختلف استان ، اختلاف ارتفاع ميان بلندترين و پست ترين نقاط استان كه به بيش از 3000 متر مي رسد و توده هاي هوايي متفاوت كه سبب تغييرات عمده ي آب و هوايي مي شوند . در آسمان استان خراسان رضوي چندين توده هوايي متفاوت شكل مي گيرد كه توده هاي هواي سرد قطبي ، توده هواي مرطوب غربي و توده هواي گرم و خشك از آن جمله اند . علاوه بر توده هاي هوا ، بادهاي 120 روزه نيز كه در بعضي نواحي با گرد و غبار همراه اند بر تغييرات جوي مناطقي از استان تأثير مي گذارند و باعث افزايش دما و خشكي هوا مي گردند .

همچنين عوامل ديگري مانند جهت و امتداد كوهها ، وجود بيابان و دوري از دريا بر آب و هواي استان مؤثرند .

منابع آب

به دليل موقعيت جغرافيايي و نوع اقليم در خراسان رضوي ، در اين استان آب از اهميت ويژه اي برخوردار است . منابع آب در استان خراسان رضوي به دو بخش آب هاي سطحي و آب هاي زير زميني تقسيم مي گردد .

آب هاي سطحي :

 در اين استان رودهاي پر آب نظير آن چه در شمال و غرب كشور ديده مي شود وجود ندارد و به دليل كمبود ريزش هاي جوي اغلب رودها فصلي هستند . بيشتر رودهاي دائمي در استان خراسان از كوه هاي شمالي و شمال غربي سرچشمه مي گيرند . رودهاي مهم خراسان رضوي عبارتند از : « رود اترك » كه مهمترين رود در شمال غربي استان است و از روستاي عمارت قوچان سرچشمه مي گيرد و پس از عبور از خراسان شمالي وارد دشت گرگان شده و سرانجام به درياي خزر مي ريزد .

« كشف رود » يكي ديگر از مهمترين رودهاي استان است كه از كوههاي هزار مسجد سرچشمه گرفته و در شمال شرقي استان و دشت مشهد جاريست . اين رود در ناحيه ي مرزي پل خاتون به هريرود مي پيوندد و سرانجام با نام تجن به ريگزارهاي قره قوم در تركمنستان مي ريزد .

رودهاي درونگر و رنگلانلو از دامنه هاي شمالي هزار مسجد سرچشمه مي گيرد و پس از عبور از شمال درگز و آبياري اراضي منطقه ، وارد تركمنستان مي شود .

رودجام از كوه هاي فريمان نشأت گرفته و در نزديكي « دوآب » به هريرود مي پيوندد.

« رود كال شور » از كوه جغتاي و دامنه هاي جنوبي بينالود سرچشمه گرفته و پس از عبور از جنوب سبزوار به دشت كوير مي ريزد .

و سرانجام « رود شش طراز » در ارتفاعات شمال كاشمر شكل گرفته و بعد از عبور از مناطق كوهستاني به حوضه ي آب ريز كوير نمك فرو مي رود .

آب هاي زير زميني :

 استان خراسان رضوي از جمله مناطقي است كه در استفاده از آب هاي زيرزميني سابقه اي طولاني دارد . در اين منطقه آب هاي زير زميني به صورت قنات ، چشمه ، چاه عميق و نيمه عميق مورد استفاده قرار مي گيرند .

قنات قصبه كه از شاهكارهاي آبي جهان است از دو رشته كوه اصلي و شش شاخه فرعي تشكيل شده و مادر چاه هاي آن در دامنه ي شمالي سياه كوه و مظهر كنوني آن در جنوب محله ي معروف به قصبه قرار دارد . اين قنات بيش از 33 كيلومتر طول دارد و عمق مادر چاه اصلي در انتهاي رشته ي « دولاب نو » با توجه به شيب زمين حدود 300 متر و ميزان آب دهي آن بيشتر از 130 ليتر در ثانيه است .

بهره برداري از چاه هاي عميق و نيمه عميق بر ميزان آب قنات ها اثر منفي گذاشته است و به سبب عدم توجه به نحوه ي برداشت آب تعادل بين تغذيه و تخليه ي چاه ها به هم خورده است .

موقعيت و وسعت

استان خراسان رضوي در شمال شرقي ايران واقع شده و چهارمين استان وسيع كشور است . اين استان با حدود 600/127 كيلومتر مربع مساحت ، 7/7 درصد از مساحت كشور ايران را شامل مي شود و بين 34 تا 38 درجه ي عرض شمالي و 57 تا 61 درجه ي طول شرقي از نصف النهار گرينويچ قرار دارد . استان خراسان رضوي با كشور تركمنستان 6/531 كيلومتر و با كشور افغانستان 302 كيلومتر مرز مشترك دارد و از جنوب به خراسان جنوبي ، از شمال غربي به خراسان شمالي و از غرب به استانهاي سمنان و يزد محدود مي گردد .

ناهمواري ها

بطور كلي ناهمواري هاي استان خراسان رضوي به دو بخش :

·        نواحي كوهستاني و

·        سرزمين هاي هموار تقسيم مي شوند .

نواحي كوهستاني :

 در بخش شمالي خراسان رضوي قسمت قابل توجهي از دو رشته كوه كپه داغ هزار مسجد و آلاداغ ، بينالود قرار گرفته است . رشته كوههاي هزار مسجد با حدود 3040 متر ارتفاع از جهت شمال غربي به جنوب شرقي امتداد يافته است و ارتفاع آن در اطراف سرخس كاهش مي يابد . اين كوهها در يك حوضه ي رسوبي با گسل هاي عميق شكل گرفته اند . رسوبات ا ين حوضه بر اثر فرايندهاي كوه زايي آلپ ـ هيماليا به شكل تاقديس ها و ناوديس هاي متوالي درآمده اند .

اما رشته كوههاي بينالود در امتداد البرز شرقي قرار گرفته اند و شكل گيري آن مشابه هزار مسجد بوده است و بلندترين قله ي اين رشته كوه ( بام خراسان ) بيش از 3200 متر ارتفاع دارد . رشته كوه بينالود بر اثر آخرين فعاليت هاي كوه زايي آلپي به وجود آمده است و لايه هاي آن به سوي نيشابور روي هم رانده شده و چين خورده اند . بينالود از شمال شرق به دره ي كشف رود و دشت مشهد و از جنوب غربي به چاله ي ساختماني دشت نيشابور مشرف است .

ارتفاعات جنوبي استان خراسان رضوي از ادامه ي كوه هاي ايران مركزي شكل گرفته است و كوه هاي سياه كوه و كوه سرخ را شامل مي گردد . رشته كوه « كوه سرخ » از غرب روستاي درونه تا مرز ايران و افغانستان امتداد يافته و به صورت رشته هاي موازي و قوسي شكل است . بلندترين نقطه ي كوه سرخ حدود 3000 متر ارتفاع دارد . در ساختار اين كوه طبقات رسوبي قديمي و توده هاي آذرين دخالت داشته اند . اين كوهها به سمت شرق به دو قسمت تقسيم شده اند . شاخه ي شمالي آن شهر تربت حيدريه را در خود جاي داده و با كاهش تدريجي ارتفاع ، به صورت تپه هاي كم ارتفاع تايباد درآمده است و شاخه ي جنوبي آن تا داخل خاك افغانستان امتداد يافته است . كوههاي مجموعه ي سياه كوه از كوير بجستان ( نمك ) آغاز مي شوند و تا مرز خراسان جنوبي امتداد مي يابند و در حد فاصل گناباد ـ فردوس قرار گرفته اند . بلندترين نقطه سياه كوه در جنوب كاخك بيش از 2800 متر ارتفاع دارد . سياه كوه بخشي از ارتفاعات شرقي ايران است و در ساختمان آن بيشتر سنگ هاي رسوبي و در برخي مناطق سنگ هاي آذرين ديده مي شود .

سرزمين هاي هموار :

بيشتر دشت ها و سرزمين هاي هموار اين استان بر اثر فرسايش شكل گرفته اند . دشت مشهد با طول تقريبي 140 و عرض 20 كيلومتر يكي از وسيع ترين دشت هاي خراسان رضوي است .

اين پهنه ي وسيع كه بين ارتفاعات هزار مسجد و بينالود محصور شده بر اثر حركات چند گسل موازي و عمدتاً با امتداد شمال غربي ـ جنوب شرقي شكل گرفته است . نهشته هاي رسوبي پايكوهي آن باعث شكل گيري مخروط افكنه هاي حاصل خيزي مانند « فريزي » و « طرق » شده است كه در كشاورزي استان نقش مهمي دارند .

تقسيمات كشوري استان خراسان رضوي

در تابستان سال 1383 استان خراسان با تصويب مجلس شوراي اسلامي به 3 استان خراسان شمالي ، رضوي و خراسان جنوبي تقسيم گرديد . استان خراسان رضوي با مركزيت شهر مشهد ، بر اساس آخرين تقسيمات كشوري كه در آذرماه سال 1383 انجام گرفت داراي 20 شهرستان ، 62 بخش ، 65 شهر و 158 دهستان است . شهرستان هاي اين استان عبارتند از : درگز ـ قوچان ـ كلات ـ چناران ـ مشهد ـ نيشابور ـ سبزوار ـ سرخس ـ فريمان ـ تربت حيدريه ـ كاشمر ـ خليل آباد ـ بردسكن ـ تربت جام ـ تايباد ـ خواف ـ رشتخوار ـ گناباد ـ فردوس ـ مه ولات

جمعيت

بر اساس نتايج سرشماري سال 1375 استان خراسان رضوي 428/789/4 نفر جمعيت داشته و از استان هاي پر جمعيت كشور است . شهر مشهد با حدود 405/887/1 نفر جمعيت ، 4/39 درصد جمعيت استان را در خود جاي داده است . در اين استان گروه هاي سني كمتر از 15 سال 1/42% و افراد بالاي 15 سال تا 64 سال 37/53% و افراد سالخورده بالاي 65 سال 53/4% از كل جمعيت منطقه را به خود اختصاص داده اند و اين امر بيانگر جواني جمعيت استان است . بر مبناي سرشماري سال 1375 شهرستان بردسكن داراي 065/64 نفر ، تايباد 679/127 نفر ، تربت جام 349/210 نفر ، تربت حيدريه 265/286 نفر چناران 270/107 نفر ، خليل آباد 803/45 نفر ، خواف 158/92 نفر ، درگز 614/78 نفر ، سبزوار 543/419 نفر ، سرخس 604/73 نفر ، رشتخوار 975/52 نفر ، فردوس 203/58 نفر ، فريمان 555/77 نفر ، قوچان 425/190 نفر ، كاشمر 0962/140 نفر ، كلات 959/33 نفر ، گناباد 625/103 نفر و نيشابور 337/412 نفر ، نفوس مي باشد .

تراكم نسبي جمعيت خراسان رضوي با توجه به وسعت تقريبي 600/127 كيلومتر مربع و جمعيت 428/789/4 نفره ي آن در سال 1375 در هر كيلومتر مربع 53/37 نفر است و بر همين اساس 61 % از اين جمعيت شهرنشين و 39% ساكن روستاها مي باشند .

منابع اقتصادي

        كشاورزي

بر اساس تحقيقات انجام شده بر نحوه كاربري اراضي در خراسان رضوي قريب به سي درصد از اراضي اين استان به زراعت آبي و باغي و ديم اختصاص يافته است . اين نواحي عمدتاً در بخش هاي مركزي ، شمال و شمال غربي و شرقي استان قرار دارند . تنوع محصولات كشاورزي در خراسان رضوي بسيار است و بر اساس آمار سطح زير كشت توليد و عملكرد محصولات كشاورزي به چندين گروه مهم تقسيم مي گردند كه به ذكر نام آنها در اين مختصر بسنده مي كنيم .

گروه غلات : گندم ، جو ، ذرت دانه اي ، شلتوك

گروه محصولات صنعتي : چغندرقند ، پنبه ، توتون و تنباكو ، آفتابگردان ، كنجد ، شاهدانه ، منداب ، كلزا .

گروه حبوبات : نخود ، عدس ، لوبيا، ماش ، باقلا خشك

گروه محصولات جاليزي : هندوانه ، خربزه ، طالبي ، خيار ، انواع كدو ، سيب زميني ، پياز ، گوجه فرنگي ، سير خشك، بادمجان ، باقلا تازه ، فلفل قرمز ، فلفل دلمه ، سبزيجات برگي ، سبزيجات غده اي .

گروه نباتات علوفه اي : يونجه ، شبدر ، ذرت علوفه اي ، ذرت خوشه اي ، چغندر علوفه اي شلغم علوفه اي ، خصيل

ساير محصولات : ارزن ، زيره ، هندوانه بذري ، كدو بذري ، سنگك ، جارو ، خاكشير و محصولات باغي و درختي توليد شده در اين استان به دسته هاي ذيل تفكيك مي شوند .

گروه محصولات ميوه هاي دانه دار : سيب ، گلابي ، به

گروه محصولات ميوه هاي هسته دار : آلبالو ، گيلاس ، گوجه ، آلو ، هلو ، تمشك

گروه محصولات ميوه هاي خشك : پسته آبي ، پسته ديم ، بادام آبي ، بادام ديم، فندق ، سنجد

گروه محصولات ميوه هاي سردسيري : زالزالك ديم ، زرشك ، سماق ، ريواس ديم

گروه محصولات نيمه گرمسيري : خرما ، زيتون ، پرتقال ، نارنگي ، ليموشيرين ، نارنج ، انار آبي ، انجير آبي ، انجير ديم ، خرمالو

گروه محصولات ساير ميوه ها و فراورده ها : گلستان ، گل و گياه زينتي ، توتستان ، عناب ، زعفران ، درختان غير مثمر

از اين ميان ارزشمندترين محصول كشاورزي در اين استان زعفران است كه به سبب ارزش افزوده بسيار آن به طلاي سرخ معروف شده است . درآمد خالص ساليانه ي حاصل از كشت زعفران زياد و نياز آن به آب كم است ، از اين رو كشت آن در نواحي جنوبي استان كه با كمبود آب روبروست از نظر اقتصادي كاملاً مقرون به صرفه است .

  دامداري

از آن جا كه دامداري كاملاً وابسته به وجود مراتع و چراگاههاي مطلوب است ، در نواحي سرخس ، رشته كوههاي هزار مسجد و بينالود به سبب داشتن آب و هواي مناسب و مراتع غني دامداري از رونقي بسيار و در شمال استان كه داراي مراتعي نسبتاً ارزشمندند از رواجي نسبي برخوردار است و در نواحي شرق ، جنوب و جنوب غربي استان كه چراگاههايي فقير و يا خيلي فقير دارند به تناسب از رونق دامداري و دامپروري كاسته شده است . در استان خراسان رضوي علاوه بر پرورش زنبور عسل طيوري مانند مرغ هاي تخمي ، گوشتي و بوقلمون ، احشام گوناگوني نظير گوسفند و بره ، بز و بزغاله ، گاو ، گوساله و شتر و بچه شتر نيز پرورش داده مي شود . البته شتر به سبب ساختمان فيزيولوژيك ويژه اش بيشتر در مناطق گرم و خشك پرورش مي يابد .

 معادن

در استان خراسان رضوي موادمعدني متنوعي وجود دارد كه برخي از آن ها مورد بهره برداري قرار گرفته و زمينه ي ايجاد بعضي صنايع را به وجود آورده اند . در اين استان تعداد 165 معدن فعال وجود دارد كه تقريباً ميزان استخراج سالانه ي آنها 337/340/4 تن مي باشد . بنا بر تحقيقات به عمل آمده در سال 1379 حجم ذخاير اين معادن 487/197/898 تن تخمين زده مي شود . از مهم ترين معادن اين منطقه مي توان از معادن سنگ آهن خواف ، سنگ هاي ساختماني و خاك نسوز در بجستان و گناباد ، كائولن در كاشمر ، فيروزه در نيشابور و گاز سرخس ياد كرد . در ادامه به ذكر نوع مواد معدني استخراج شده و تعداد معادن مربوط به آن ها در حد نام و شماره اكتفا مي كنيم .

7 معدن سنگ آهن ، 1 معدن تالك ، 10 معدن كائولن ، 2 معدن زغال سنگ ، 7 معدن نمك سنگي و آبي ف 2 معدن سيليس ، 1 معدن سنگ مس ، 1 معدن گل سفيد ، 1 معدن مارن ، 2 معدن فلورين ، 3 معدن خاك نسوز ، 8 معدن خاك صنعتي ، 12 معدن سنگ لاشه ، 8 معدن گرانيت ، 1 معدن فيروزه ، 24 معدن سنگ گچ و گچ خاكي ، 3 معدن فلداسپات ، 6 معدن بنتونيت ، 10 معدن كروميت ، 1 معدن پوزدالان ، 2معدن بارتين ، 1 معدن پوكه معدني .

 صنايع

استان خراسان رضوي به لحاظ اقتصادي نيز جزو استان هاي مهم كشور است . اين استان به دليل وجود معادن گوناگون و واحد هاي توليدي و كارخانه ها و كارگاههاي بسيار در شعبات مختلف صنعتي حائز اهميت مي باشد . صنايعي همچون صنايع غذايي ، نساجي ، پوشاك ، دباغي و چرم ، كاغذ سازي ، چاپ و انتشار ، فراورده هاي نفتي ، شيميايي لاستيك و پلاستيك ، مواد كاني ، بازيافت ، مبلمان و صنايع چوبي ، ابزار پزشكي ، ريخته گري ، صنايع فلزي ، ماشين سازي ، ساخت لوازم دفتري ، صنايع برق و الكترونيك تجهيزات ارتباطي و حمل و نقل در اين استان در واحدهاي توليدي ، كارخانه ها و كارگاهها به منظور مصرف در سراسر كشور و بعضاً صادر شدن به ساير كشورها توليد شده و به بازارها عرضه مي شود . از اين ميان شهر مشهد با 1586 واحد توليدي بزرگ ، كارخانه و كارگاه مقام اول را در استان داراست و پس از آن نيشابور با 146 واحد ، سبزوار با 118 واحد ، گناباد با 80 واحد ، تربت جام و قوچان با 38 واحد و تربت حيدريه با 35 واحد در رده هاي بعدي قرار گرفته اند .

تالاب سياب دريوش:

اين تالاب در جنوب غربي بخش ملكشاهي واقع شده است . مساحت آن در حدود چهار (4) هكتار وارتفاع آن 2740 متر از سطح دريا هاي آزاد ميباشد. حداقل درجه حرارت در اين تالاب 14 درجه سانتي گراد ومتوسط بارندگي ساليانه آن بيش از 600 ميليمتر است.تالاب فوق الذكر داراي آب دايمي و شكل آن دايره اي ميباشد. به دليل قرار گيري در ناحيه كوهستاني  جزو منطقه سردسيري و ييلاقي استان محسوب ميشود.

 تالاب زمزم:

تالاب زمزم در 74 كيلومتري شرق شهر ايلام واقع گرديده است. مساحت آن در حدود يك هكتار و ارتفاع آن ازسطح درياهاي آزاد 675 متر است. آب آن به صورت چشمه بوده و داراي آب دايمي است. پوشش گياهي اطراف آن چشم انداز زيبايي را بوجود آورده و زيستگاه بسيار مناسبي براي حيات وحش فراهم نموده است.

 تالاب چكر:

درغرب شهرستان ايلام ودر منطقه بولي  و در ناحيه چكر تالاب زيباي چكر قرار دارد. مساحت آن در حدود 3 هكتار و ارتفاع آن 600 متر است. عمق آن در حدود 5/2 متر است . اين تالاب در منطقه گرمسيري قرار دارد ولي آب آن دايمي است .عمق آن بستگي به ميزان بارش در طول سال دارد. منبع آب آن نزولات جوي  و چند چشمه جوشان ميباشد .متوسط دماي آن 24 درجه سانتي گراد است. نيزارهاي اطراف آن به همراه طبيعت بكر زيباي اطاف آن واقعا دلنشين است.

دراين استان دشت هاي كم وسعتي وجود دارند كه مهم ترين آنها دشت هاي ايلام،شيروان چرداول و هليلان است . دراين مناطق به علت دسترسي به آب هاي سطحي ، شهركهاي آباديهايي با تراكم بالاي جمعيت وجود دارد .دشت هاي ديگر منطقه عبارت اند از : صالح آباد ، مهران ، محسن آباد ، نصيريان ، دهلران ، موسيان و دشت عباس كه از  نوع دشت هاي آبرفتي و رسوبي كنار رودخانه هستند . اغلب اين دشت ها ، خاك رسي با ضخامت زياد دارند .

در هر فصل دشتيهاي استان با توجه به موقعيت جغرافيايي آن دراري مناظر دل انگيزي ميشوند بخصوص دشتهاي واقع در مناطق گرمسيري استان كه در اواخر زمستان و اوايا بهار با طبيعت بسيار ديدني خود جذاب جمعيت بسياري است.

از ديگر منابع طبيعي كردشكري استان ايلام چشمه ها  هستند كه معمولاً در دامنه ارتفاعات جريان دارند . با توجه به شرايط طبيعي تعداد چشمه ها در مناطق كوهستاني زيادتر و در نواحي جلگه اي كمتر است . ولي از تعداد واقعي چشمه ها آماري در دست نيست .معمولاً از آب چشمه به عنوان آب زراعي استفاده مي شود و چنانچه آب چشمه زياد باشد ، چشمه به طور مستقيم به باغ ها ، و مزارع هدايت مي شود بعضي از چشمه ها معمولاً به وسيلة آبراهه هايي كه در مجموع رودهاي كوچكي را تشكيل مي دهند و در اصطلاح محلي به آنها " گلال " گفته مي شود ، به منظور آبياري كشتزارها به سوي روستاها هدايت مي شوند .

مهمترين چشمه هاي استان با قابليت جذب حداقل جمعيت به قرار زير ميباشند:

چشمه آبگرم دهلران:

در فاصلة 3 كيلومتري شهر دهلران چشمة آب گرممي با خواص گوگردي قرار گرفته كه از اهميت ويژه اي برخوردار است . در چند سال گذشته هم با تجهيز آن و سرو سامان گرفتن اين آبگرم در جذب گردش هر چند اندك اقداماتي مثبت انجام گرفته است .

ديگر چشمه هاي استان:

از ديگر چشمه هاي استان  ايلام ميتوان به چشمه قير دهلران اشاره كرد كه به علت عبور از سنگ هاي حاوي مواد آلي آب آن آغشته به قير است و چشمه همانطور كه از اسمش برمي آيد چشمه اي از قير طبيعي است.

همچنين در حاشيه رودخانه چنگوله در شهرستان مهران چشمه آب گرم چنگوله ، در كناره راست رود كنجانچم نيز چشمه آبگرم كنجانچم،در ساحل سمت راست رود خانه تلخاب آبگرم تنگ حمام بولي با دماي تقريبي 40 درجه سانتيگراد قرار دارند.

درياچه دوقلوي سياه گاو آبدانان:

درياچة دوگانه سياه گاو در فاصلة 8 كيلومتري سراب باغ آبدانان واقع شده است . اطراف اين درياچه را دشت ها و كوه هاي نسبتاً مرتفع فرا گرفته است . جلوه هاي بهاري و پاييزي اين درياچه جذاب و ديدني است. گلزارهاي حاشية درياچه و پرندگان وحشي آب، گردشگاه جالب توجهي را به وجود آورده اند.

درياچه سد ايلام:

سد ايلام كه در سالهاي اخير با هدف اصلي تامين اب شرب شهر ايلام به بهره برداري رسيده است در كليه فصول سال به خصوص بهار و تابستان مملو از جمعيتي است كه به قصد كذراندن اوقات فراغت خود اين محل زيبا راانتخاب ميكنند.

با وجود اينكه هيج كونه امكانات و يا خدماتي در حاشيه سد انجام نمكيرد ولي اين امر مانع از هجوم مردم به اين منطقه نشده

موقعيت كوهستاني ، تنوع آب و هوا ، بالا بودن مقدار نزولات جوي و ديگر خصوصيات طبيعي باعث شده كه استان ايلام از جنگل طبيعي پوشيده شده باشد هر چند به مرور زمان از تراكم و وسعت اراضي جنگلي استان كاسته شده ، لكن در حال حاضر نيز باقي ماندة جنگل هاي استان نسبت به برخي از استان هاي كشور قابل توجه است و چشم اندازهاي زيبايي از طبيعت استان را به نمايش مي كذارد . در گذشتة نه چندان دور ، اين استان داراي جنگل هاي وسيع و متراكم با درختان تنومند در مناطق  كوهستاني و بيشه شمالي استان مي توان مشاهده كرد كه عمدتاً از گونة بلوط هستند.نواحي جنگلي استان علاوه بر زيبائي هاي طبيعي ، دو نوع محصول سقز و كتيرا نيز دارد كه درآمد قابل توجهي براي مردم بومي به بار مي آورد. مساحت جنگل هاي استان را حدود 500 هزار هكتار تخمين مي زنند .

انواع گونه هاي درختي آن عبارتند از : پسته كوهي ، كيكم ، زالزالك ، بادام كوهي ، زبان گنجشك ، شِن ، انجيركوهي ، ارغوان ، گيلاس وحشي ، مورد ، كُنار و ارژن (ارجن ).

  مهم ترين مكانهاي تفريحي جنگلي موجود در استان عبارتند از :

 پارك جنگلي چقاسبز « چقا جنگيه» :

پارك جنگلي چقا سبز يكي از فضاهاي زيبا و دلنشين ايلام است كه شرايط طبيعي مناسبي را جهت گذران اوقات فراغت مردم فراهم آورده است . در مجاورت اين پارك جنگلي كه حدود 4000 هكتار وسعت دارد ، محل دائمي نمايشگاه ها و يك شهر بازي با تأسيسات مربوطه احداث شده است . در ميان اين جنگل انبوه كه از درختان بلوط ، پسته ، زالزالك و انواع گونه هاي گياهي پوشيده شده است ، درختاني همچون كاج و سرو ، اقاقيا، ارجن ، بادام كوهي و گردو كاشته شده است . اين پارك جنگلي پرندگان كمياب و زيبايي مانند بوتيمار نيز دارد. فضاي اين پارك از شرق به غرب به بزرگراه امام حسين ( ع) و فرودگاه و از جنوب به دره دَزوَن كوه چاله سيه و هر قوتگه منتهي مي شود.

درة ييلاقي هفتاو ميشخاص « هفت آب »:

درة پرآب و درخت و مصفاي ميشخاص از روستاي جعفر آباد در فاصلة 30 كيلومتري ايلام شروع شده و تا ارتفاعات طولاب كه در آن جنگل و باغ در هم  آميخته اند ، ادامه مي يابد . درختان گردو ، انواع ميوه ها ، چندين روستا در مسير ييلاقي دره با مردماني فعال و مهربان ، سرچشمه هاي خروشان چشمه ساران متعدد ، نزديك بودن اين درة ييلاقي با تفريح گاه جنگلي گاوز و مزارع متنوع آن باعث نشاط و علاقه در بازديد كنندگان از محل مي گردد . در دو كيلومتري اين دره ييلاقي و در طول مسير جادة اصلي ايلام به دره شهر جنگل انبوه و زيباي مله پنجاو ، زيبايي خاصي به اين مجموعه بخشيده است . درة ييلاقي هفتاو ميشخاص با باغات و مزارع يكي از مناطق سرسبز و ديدني و پردرآمد استان ايلام مي باشد كه محصولات آن كيفيت مطلوبي دارند و در داخل و خارج استان به فروش مي رسد و باعث رونق اقتصادي منطقه مي گردد .

گردشگاه ييلاقي خوران ايوان:

اين گردشگاه كه چشمه آبي زلال و درختاني كهنسال و قديمي دارد ، هر سال پذيراي ده ها هزار نفر دانش آموز در فصل تابستان است . اين گردشگاه با امكانات تفريحي و گردشگري جالب توجه يكي از زيباترين و بهترين گردشگاه هاي استان ايلام است كه در فاصلة 7 كيلومتري شهر ايوان قراردارد .

تفريحگاه جنگلي ششدار:

اين تفريحگاه در 5 كيلومتري شهر ايلام و در كنار كوه قلاقيران در مسير جاده ايلام – كرمانشاه واقع شده و از شاخص ترين تفريحگاه هاي استان محسوب مي شود .

اين ناحية تفريحي به خاطر مجاورت با شهر ايلام و نزديكي به يكي ديگر از تفريحگاه هاي  زيباي طبيعي به نام منجل ، مورد استفادة وسيع مردم و دوستداران طبيعت به ويژه درايام فصول بهار و پاييز قرار مي گيرد . در حد فاصل بين اين تفريحگاه و ناحية منجل ، چشمه سارها و باغات زيباي سلطان آباد قرارگرفته است . كوه معروف قلاقيران كه از آن به عنوان نماد شهر و استان ايلام ياد مي شود دراين ناحيه قرار دارد .

تفريحگاه جنگلي تنگ دالاو:

اين تفريحگاه در مسير جادة اسلام آباد – ايلام در فاصلة 25 كيلومتري شهر ايلام قرار گرفته و داراي جنگل هاي انبوه بنه ، زالزالك و بلوط و چشمه طبيعي آب مي باشد .

تفريحگاه دالاو از وسعت قابل توجهي برخوردار است و با توجه به مجاورت با ارتفاعات طبيعي و تفريحي و شكارگاه هاي منطقه و ييلاقي بودن آن ، در بهار و تابستان مورد استفاده دوستداران و مشتاقان زيبايي هاي طبيعت قرار مي گيرد.

تفريحگاه تجريان:

تفريحگاه زيبا و جنگلي تجريان درفاصلة 20 كيلومتري شهرايلام در مسير چوار – مورت و بولي قرار دارد و داراي چشمه هاي آب زلال مي باشد . اين تفريحگاه در مجاورت تنگ زيباي موسوم به تنگ بهشت واقع شده است . و با توجه به اقليم و آب و هواي  منطقه از فصل زمستان تا بهار مورد استفاده قرار مي گيرد .

تفرجگاه گلم زرد و گره چكا:

تفرجگاه گلم زرد و گره چگا در فاصلة 60 كيلومتري ايلام و در مسير صالح آباد واقع شده است . اين تفرجگاه زمستاني به دليل آب و هواي مساعد ، سرسبزي و زيبايي هاي طبيعي مورد استفاده مردم ايلام و دوستداران طبيعت قرار مي گيرد . اين تفرجگاه در مجاورت دشت وسيع و زيباي دشتلك قراردارد كه جذابيت هاي آن را دو چندان مي كند.

تفرجگاه كلم بدره:

اين تفرجگاه ييلاقي درفاصلة 70 كيلومتري ايلام درة كلم ( حدفاصل ايلام – بدره ) قراردارد. وجود باغات ، گونه هاي مختلف گياهي و رودخانة پرآبي كه از دامنة كبيركوه سرچشمه مي گيرد ، اين منطقه را به يكي از زيباترين مناطق ساخته است.

زمان استفاده از تفريحگاه كلم بدره ، تمام فصول سال و به ويژه فصل تابستان است و عمدة مراجعين آن را اهالي شهرهاي نزديك استان تشكيل مي دهد.

تفريحگاه جنگلي تنگ ارغوان (تنگ قوچعلي):

اين تفريحگاه تقريباً در فاصله دو كيلومتري شهر ايلام در كنار تونل جديد آزادي واقع مي باشد.

 وجود جنگل انبوه بلوط دردو سمت جاده و تيغه هاي سنگي و زيباي كوهستان و گردشگاههاي مناسب و درختان ارغوان در طول تنگه و تركيب رنگها در نظام طبيعي و مراتع پرپشت و گونه هاي نادر گياهي مانند گون – طويلك – قارچ و استفاده از گياهان معطر در محدودة اين تنگه و ارتفاعات ييلاقي آن در مسير گز گردكان و سورگه صنعت زنبورداري رادر تهيه عسل ناب ايلامي رونق بخشيده است.

ساير گردشگاه هاي جنگلي برحسب شهرستانهاي استان

شهرستان ايلام :

تفرجگاه هاي جنگلي مله پنجاو ، حاجي بختيار و آبزا ، منجل و ميان تنگ .

شهرستان مهران :

تفريحگاه جنگلي كنار سد مهران و رودخانه كُنجانچم در 6 كيلومتري صالح آباد .

شهرستان شيروان چرداول :

مناظر زيباي تنگ قير در چرداول . چشم اندازهاي كشتزارها و شاليكاري هاي پيرامون شهرهاي شيروان و چرداول .

شهرستان آبدانان :

مناظر طبيعي و تفريحگاه سهراب

مناظر طبيعي كوه اناران

شهرستان دره شهر :

 چشم اندازهاي طبيعي كبيركوه و مناظر كنار رودخانه سيمره و همچنين مناظر طبيعي كوه اناران .

اراضي و پوشش گياهي

استان ايلام در دامنه‌هاي غربي رشته كوه زاگرس گسترشي از شمال غرب به جنوب شرق دارد و از ويژگي‌هاي ناهمواري‌ها در تعيين مرزها تاثير زيادي پذيرفته است. رشته كوه كبيركوه به عنوان مهم‌ترين عامل جغرافيايي در تعيين سيماي طبيعي استان اعم از پوشش گياهي و منابع آب و خاك تاثير زيادي گذاشته و به تبع آن سكونتگاه‌ها و مراكز جمعيتي نيز پهنه‌هايي را كه از امكانات محيطي مناسب‌تري برخوردار بوده است جهت استقرار برگزيده اند. بخش اعظمي از تيپ اراضي اين استان كوهستاني با كوه‌هاي متشكل از سنگهاي آهكي با قلل سنگي و كشيده با پوشش جنگلي زاگرس كه داراي خاك‌هاي كم عمق تا نيمه عميق با بافت سنگين سنگريزه‌دار است . پوشش پراكنده تا متوسط درختان جنگلي بلوط در كوهپايه‌ها از تراكم بيشتري برخوردار بوده و زمين‌ها تناسب كم تا متوسطي براي جنگل دارند. در حال حاضر به دليل استفاده ناآگاهانه، قسمت‌هاي وسيعي از پهنه‌هاي جنگلي استان تخريب شده و شهر ايلام و پاره‌اي از نقاط پرجمعيت استان در دامنه‌هاي اين واحد اراضي شكل گرفته‌اند. با اين حال محورهاي ارتباطي موجود در استان بر روي اين پهنه چندان توسعه نيافته است و به طور عرضي هنگام عبور از رشته كبيركوه در مسيرهاي ايلام به كرمانشاه و ايلام به دره شهر از اين پهنه عبور مي‌كنند. با وجود چشم‌اندازهاي مناسب محيط و اقليم در اين نواحي به خصوص در فصل تابستان كه از شدت گرماي كمتري برخوردار است، كمبود منابع آب دايمي و محدوديت توپوگرافي به لحاظ شيب و سختي جنس زمين از جمله عوامل محدود كننده در حاشيه جاده‌ها و امكانات استقرار و بهره‌برداري به شمار مي‌روند. در اين استان محورهاي ارتباطي عمدتاً بر روي تيپ اراضي تپه‌اي و كوهپايه‌هاي بيروني و يا بر روي فلات‌ها و تراس‌هاي فوقاني گسترش يافته‌اند. در نيمه غربي استان اراضي تپه‌اي با قلل گنبدي و كم ارتفاع و اراضي گسسته (Bad Land) متشكل از مواد فرسايش پذير مارني، داراي خاك‌هاي كم عمق تا نيمه عميقي هستند كه پوشش گياهي متنوعي داشته و قسمت‌هاي وسيعي از امتداد راه‌هاي اصلي استان را تشكيل مي‌دهند.                                                   

در بعضي از قسمتها نيز اراضي حاشيه جاده به صورت ديم‌كاري مورد استفاده قرار مي‌گيرد و در ساير قسمتها پوشش نيمه متراكم تا پراكنده‌اي از جوامع گياهي و استپي كه مورد چراي فصلي قرار مي‌گيرد به چشم مي‌خورد. به دليل پوشش متوسط درختان جنگلي (بلوط) در كوهپايه‌ها و نيز اجراي طرح‌هاي آبخيزداري درحوزه رودخانه كنجانچم و طرح‌هاي جنگل‌كاري و حفظ و احياء مراتع در سالهاي اخير بر پوشش گياهي اراضي حاشيه جاده افزوده شده است. با اين حال بخش هاي وسيعي از اراضي در حاشيه راهها به صورت باير و برهنه‌اند. اين اراضي محدوديتي به لحاظ اهداف طرح ندارند و فقط فرسايش شديد و خندقي از مهم‌ترين عوامل محدوديت آنها به شمار مي‌روند. در حاشيه شهرهاي اصلي در غرب استان، مانند مهران، دهلران و صالح‌آباد تيپ اراضي دشت‌هاي رسوبي رودخانه‌اي شكل گرفته است كه حاصل نهشته گذاري رودخانه‌ها و مسيل‌هاي منطقه است. اين اراضي ، شيب كمي  دارند و عمدتاً داراي خاك‌هاي عميق نسبتاً تكامل يافته با بافت سنگين تا بسيار سنگين و شوري كم تا متوسطي هستند. اين اراضي عمدتاً تحت كشت زراعت‌هاي آبي يكساله و باغ‌ها قرار دارند . گرچه اين زمين‌ها محدوديت طبيعي به لحاظ خاك و پوشش گياهي ندارند اما به دليل ساير استفاده‌هاي انساني در بخش كشاورزي ، امكان تغيير كاربري اراضي تا حدودي مشكل و غير اقتصادي به نظر مي‌رسند.

جنگل و مرتع:

كوهستاني بودن و تنوع آب و هوايي استان ايلام ، پوشش گياهي قابل ملاحظه اي را بوجود آورده است بطوريكه 500000 هكتار از كل مساحت استان را جنگل  تشكيل مي دهد . و 1201879 هكتار آن مراتع غير جنگلي است . از 500000 هكتار جنگلهاي استان 75 درصد آن زير پوشش بلوط ، 20 درصد بنه و 5 درصد باقي مانده را زالزالك ، داغدانمان ، تنگرس ، بادام كوهي ، انجير ، انگور وحشي اقاقياو افرا تشكيل مي دهند .

مهمترين فراورده جنگلي استان ايلام سقز مي باشد كه ساليانه 350 تن محصول مي دهد .

 مساحت جنگل ها ، مراتع و بيابانهاي استان « به هكتار»

منبع: آمارنامه استان ايلام _ سال 1381

وضعيت توزيع جغرافيايي جنگل هاي استان بر حسب جنگل هاي حفاظت شده ، جنگل هاي مخروبه و جنگل هاي دست كاشت  در جدول زير آمده است.

مساحت جنگلها-مراتعو بيابانهاي استان(به هكتار)

منبع: آمارنامه استان ايلام _ 1381