اين بنا  در روستاي سجاس در حدود 35 كيلومتري جنوب غربي سلطانيه در استان زنجان واقع گرديده و از بناهاي ارزشمند دوره ي سلجوقي است .

بناي اصلي مسجد ، گنبد خانه ي مربعي به ابعاد تقريبي 5/9 *5/9 متر است كه با گنبد بلندي پوشش يافته است . با توجه به آثار موجود ، در اصل ، بناهاي ديگري به اين گنبد خانه متصل بوده كه امروزه از بين رفته است . گنبد خانه ، در اضلاع شرقي ، غربي ء غربي و شمالي درگاههايي داشته كه درگاه هاي شرقي و غربي آن مسدود شده است . گنبد با واسطه ي چهار فيلپوش بر روي جرزهاي چهارگانه استوار گرديده و پا طاق فيلپوش ها بر روي تخته ي قطوري كه با ديوار 45 درجه زاويه دارد ، قرار داده شده است . چهار فيلپوش و در حدود فاصل آنها چهار طاقنما كه متناوبا قرار گرفته اند با قوس پنج و هفت ، به همراه قوس هاي كوچكتر بالايي ، نقشه مربع را به دايره تبديل كرده است . سطح فيلپوش ها و طاقنماها با اجراي آجر كاري به سبك آلت و لغت ، تزئينات هندسي جالبي را ايجاد كرده اند  . بالاي فيلپوش ها ، طاقنماهاي زيبايي قطاربندي شده كه زمينه را براي بر پليي گنبد فراهم مي كند . گنبد بنا كه از نوع گنبد هاي يكپوش است ، با آجر اجرا شده و تزئينات آن منحصر به نقش ستاره ي پنج پر است .

ورودي كنوني ، در جرز شمالي تعبيه شده ودر جرزها ي غربي و شرقي ، دو در بزرگ شبيه به ايوان و در ضلع جنوبي ، محراب ايجاد شده است . به قرينه ي محراب در جرزهاي غربي و شرقي و در حد فاصل درهاي بزرگ تزئيناتي نظير محراب انجام گرفته كه تنها جنبه ي قرينه سازي دارد . محراب كنوني مسجد با توجه به شيوه ي گچبري و استفاده از رنگ و همچنين آثاري از محراب قديمي در زير آن ، به نظر مي رسد كه مربوط به دوره ي ايلخاني باشد . اين مسجد از نظر گچبري و كتيبه ها بسيار ارزنده و قابل توجه است . چهار كتيبه ي بدون تاريخ در مسجد نوشته شده است . كتيبه ي اول در ساقه ي گنبد به خط نسخ ابتدائي گچبري گرديده كه احتمالا هم سن بناي مسجد است . كتيبه ي فيلپوش ها با خط ثلث زيبائي رقم گرديده كه با توجه به سبك آن احتمالا از دوره ي ايلخاني است .  در زير فيلپوشها كتيبه ي بسيار ارزنده اي به عرض حداقل 50 سانتي متر به صورت سرتا سري نوشته شده كه مشتمل بر سوره ي ملك است . اين كتيبه با دو خط موازي در بالا و پايين محدود شده و بالاي خطوط كتيبه ي كوچك ديگري به خط كوفي نوشته كه احنمالا مربوط به قرن پنجم هجري است . سوره ي ملك كه به خط نسخ خوانا نوشته شده ، با گچبري هاي بسيار زيبا و طرح هاي اسليمي پر كاري مزين گرديده است .

با توجه به شيوه ي معماري و كتيبه هاي موجود و شباهتي كه بناي اين مسجد با ديگر بناها ي دوره ي سلجوقي منطقه دارد ، مي توان بناي اصلي را به اواخر قرن پنجم هجري منسوب داشت كه در دوره ي مغول نيز تعميرات و تزئيناتي در آن صورت گرفته است .

اين بنا در ضلع شرقي بقعه ي قيدار نبي ( ع)  در شهرستان خدابنده و 42 كيلومتري زنجان واقع گرديده  و از آثار اواخر دوره ي قاجار است كه در سال 1321 ه . ق -  سلطنت محمد علي شاه قاجار – با نظارت جهان شاه خان افشار ، از محل اعتبارات موقوفه بقعه ي قيدار نبي (ع ) ساخته شده است . اين مسجد به سبك شبستاني اجرا گرديده و پوشش طاق و گنبد آن بر روي ستون هاي سنگي استوا نه اي شكل و سر ستونهايي چهارگوش قرار گرفته است . طاق هاي اين شبستان توسط تيرهاي چوبي به يكديگر متصل گشته  و نيروي رانشي آنها كنترل شده است .  نماي دروني بنا آجر چيني با بند كشي سفيد رنگ است . مسجد داراي سر ورودي و دو مناره به سبك دوره ي قاجار است . در ضلع غربي مسجد ، 8 واحد حجره براي سكونت طلاب علوم ديني ساخته شده است .

مسجد نجفي ميرزائي در بافت بازار شهر زنجان (بازرا پائين) قرار دارد.

اين بناي مذهبي توسط ميرزا حسين ميرزائي از نوادگان حاج ابوالقاسم موسوي ساخته شده كه در گذشته كه بعدها به نام امام جماعت آن مسجد نجفي ميرزائي ناميده مي شود.

اين مسجد كه در گذشته به مسجد مسگرها يا آهنگران نيز معروف بوده از نوع مساجد چهل ستوني يا شبستاني است كه شبستانهاي آن در ضلعهاي جنوبي و غربي ميانسرا قراردارد. طاق تويزه هاي شبستان جنوبي كه به نسبت قديمي تر از بخشهاي ديگر بناست داراي قوس هلالي است كه بر روي ستونهاي سنگي يا سر ستون مكعبي و بدنه صاف قرار دارند، تزئينات اين بخش شامل تزئينات ساده آجرچيني و كاشيكاري با طرجهاي هندسي زيبا است. همچنين در انتهاي ضلع شرقي ميانسراي مسجد آب انباري وجود دارد كه زمان ساخت و الحاق آن به مجموعه بنا به نوعي بر ما نامعلوم مي باشد.

لازم به ذكر است در اكثر مساجد شهرزنجان در كنار يا داخل مساجد آب انباري به منظور رفع نياز وجود دارد كه اين نكته در بررسي و چگونگي ساختار مساجد شهر زنجان مي تواند جالب و مهم باشد.

مسجد و مدرسه چهل ستون دربافت بازار ( بازار بالا ) در ضلع جنوب شرقي مسجد و مدرسه جامع ( سيد ) در راسته معروف به راسته حجت الاسلام قرار دارد دومين حوزه علميه و معتبر در شهر زنجان بعد از مسجد ومدرسه جامع محسوب مي گردد ، مسجد و مدرسه چهل متون داراي صحن و شبستانهاي بزرگي است كه طاق و تويزه هاي ضربي آن بصورت زيبا و متقارن بر روي 32 ستون قطور استوار گشته ، تعدد و كثرت ستونها موجب شده كه اين بناي مذهبي و فرهنگي در ميان مردم به مسجد و مدرسه چهل ستون معروف و مشهور گشته است. مسجد و مدرسه چهل ستون كه يكي از مهمترين و معرو فترين حوزه هاي علميه ايران در دوره قاجار بوده توسط يكي از علماي بنام آن زمان بنام مرحوم آخوند ملا علي قارپوز آبادي ساخته شده است. طبق كتيبه اي كه بر روي پيشاني ورودي بنا الصاق شده اين بناي مذهبي و تاريخي به سال 1284 هجري قمري ساخته شده است.

صحن و شبستانهاي بسيار فراخ اين مسجد بيانكر دوران شكوفايي و رونق معنوي آن در زماني نه چندان دور مي باشد مسجد و مدرسه چهل ستون كه از نوع مساجد با سبك و سياق چهل ستوني است در نماي داخلي داراي پوشش گچ كاري شده است و محرا بش كه با رسمي بندي و كاشي معقلي آرايش شده و ازاره هاي آن نيز مزين به كاشيهايي با طرحهاي گل و بوته ( طرح گلداني ) متاثر از مكتب كاشيكاري دوران قاجار است. بر روي بخشي از بدنه محراب كتيبه اي به خط نسخ وجود دارد كه زمان مرمت مسجد يا تجديد بناي آن را در سال 1332 هجري قمري توسط امير افشار خان و به اهتمام حاجي رجب علي زنجاني رقم خورده است. مدرسه و مسجد چهل ستون داراي قدمتي بيش از يك قرن مي باشد و در زمره ابنيه ارزشمند تاريخي و مذهبي شهر زنجان مي باشد. اين بنا در مجمومه ثبتي بازار زنجان قرار دارد.

اين مسجد در بافت بازار زنجان راسته قيصريه قرار گرفته است و بزرگترين و زيباترين مسجد و مدرسه ديني شهر مي باشد كه توسط عبدا… ميرزا دارا پسر يازدهم فتحعلي شاه قاجار ساخته شده است .

عبدا… ميرزا دارا در سال 1211 هجري قمري متولد و در سال 1224 در سن 13 سالگي به حكومت زنجان منصوب شد وميرزا محمد تقي علي آبادي كه از منشيان خاص شاه بود به وزارت وي برگذيده شد و به زنجان روانه گرديد .

مسجد جامع تنها مسجدي است كه در ميان مساجد شهر زنجان به سبك و سياق مساجد چهار ايواني ساخته شده وكليه قوانين و قراردادهاي مفروض در معماري مساجد سنتي ايران را با تأثير پذيري از سليقه ها و امكانات محلي در خود جاي داده است اين مسجد در طول تاريخ خود به اسامي متعددي چون مسجد دارا ، مسجد سيد ،  مسجد سلطاني و مسجد جمعه ناميده شده وداراي 20 حجره در دو سوي ايوان غربي و ايوان شرقي است .

 اوج تزئينات بنا در سطوح ايوانهاي شمالي و جنوبي تمركز يافته ، كاربرد خط معقلي يا بنائي ، نگاره هاي گياهي و انواع طرحهاي هندسي كه با تكنيك كاشي هفت رنگ يا مينايي اجرا شده طيفي از هنر دوره قاجار را به وجود آورده است .

مهمترين كتيبه تاريخي مسجد فرماني است از فتحعلي شاه قاجار در خصوص احداث بنا كه به خط ثلث در پاي قوس  ايوان جنوبي نگاشته شده است .

اين بنا به شماره 1056 در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده است .

در منتهي اليه سمت غربي شهر قديمي زنجا ن ،آرامگا ه موسوم به مقبره ميرزا قرار گرفته است اين همان آرامگاهي است كه ادوارد براون آن را ذكر مي نمايد .صاحب آرامگاه ميرزا ابوالقاسم مجتهد است . ايشان يكي از روحانيون طراز اول عصر ناصري در شهر زنجان ودر قلع و قمع عوامل ملا محمد علي باب موثر بوده است .
در اين آرامگاه حداقل دو شخصيت مذهبي مدفون است . نخست آيت اله محمد كاظم ،پدر ميرزا  وسپس در سال 1292 هجري قمري ميرزا ابوالقاسم مجتهد پسر ايشان از دار فاني به منزل باقي شتافته ودر اين محل دفن شده است .
بناي آرامگاه در كليا ت از دو قسمت تشكيل يافته ، قسمت نخست ايوان ورودي  واطاقهاي جانبي آن و قسمت دوم شبستا ن مي باشد . سقف ايوان با قوسهاي پنج او هفت تند مزين است ودر بالاي آن پوشش آجري يكنواختي را از ايوان سلب مي نمايد در طرفين اين ايوان دو ستون نماي چسبيده به آن تعبيه شده است .
اطاقهاي ايوان دو طبقه بوده واز سمت جنوبي راه پله اي دارد كه به پشت بام هدايت مي گردد.
قسمت دوم كه محل اصلي آرامگاه است بلاواسطه پشت سر ايوان احداث شده و سقف شبستان  راگنبدي با ساقه ي نسبتا"بلند پوشش مي نمايد . ارتفاع ساقه گنبد زياد و نسبت به ارتفاع عرقچين نامتناسب است . بهر تقدير روشنايي شبستان از طريق شباك هاي ساقه گنبد تا مين مي گردد. تارپود بنا از آجر و تقريبا"فاقد تزيينات مي باشد .
آرامگاه ميرزا در وسط محوطه اي كه با استفاده از ديوار محاط گرديده قرار دارد ودر مدخل اين محوطه يك واحد عنصر شبيه به مناره ايجاد شده پلان اين مناره آجري در رقوم كف فعلي،هشت ضلعي متمايل به منتظم و سپس پلان آن به دايره تبد يل شده و پايان بخش آن مقرنس هاي آجري نسبتا"زيبا آن را مزين نموده اند . در وضعيت فعلي آرامگاه ميرزا مشكلل حاد استاتيكي ندارد وزدودن كاه گل موجود از گنبد و بند كشي كل بنا ضرورت دارد . ديوار محوطه بنا در سالهاي اخير توسط شهرداري بازسازي شده است . آرامگاه با عنا يت به قدمت و سبك معماري آن داراي بار فرهنگي تاريخي بوده و لذا امر حفاظت بر آن مترتب مي باشد .
 ميرزا ابوالقاسم مجتهد (192-1224 ه.ق)
يكي از حوادث بزرگي كه در تاريخ زنجان روي داده و بر مسير و سرنوشت بعدي شهر تاثير بسزايي داشته ، بي گفتگو قيام شخصي به نام ملامحمدعلي زنجاني (عليمردان خان) در سال 1267 ه.ق بر عليه حكومت وقت است. حاكم زنجان در اين موقع امير اصلان خان مجدالدوله ، دايي ناصرالدين شاه بود كه بلافاصله پس از مرگ محمد شاه قاجار (1265 ه.ق) به اصرار مهدعليا ، مادر ناصرالدين شاه ، جايگزين عبدالله ميرزا فرزند يازدهم فتحعلي شاه شده بود.
ملامحمدعلي به سبب فتواهايي كه صادر ميكرد اعتبار و شهرتي كسب كرده بود ، از جمله روزه متوالي سه ماهه رجب و شعبان و رمضان – واجب نمودن نماز نافله و جعفرطيار – حرام دانستن متعه و ... با توجه به اين كه دوران وي مواجه با اوج گيري دعاوي سيدعلي محمدباب بود ، روحانيون وقت(از جمله ميرزا ابوالقاسم مجتهد) وي را به بابيت منتسب كردند تا نفوذ و محبوبيت وي را از بين ببرند. جالب آنكه وي اين اتهام را تلويحا" مي پذيرد و به خويشتن لقب حجت ميدهد تا بابيان زنجان را كه تعداد كمي نبودند با خود همراه سازد . اما در يكي از گزارشهاي نماينده سياسي بريتانيا در ايران به وزارت خارجه آن كشور آمده است وي در نامه اي به اميركبير اين اتهام را نپذيرفته است و گويا اميركبير پاسخ داده بود ملامحمدعلي براي اثبات ادعاي خويش بايد به دربار آمده و خود را تسليم نمايد. نتيجه اينكه اين فتنه بيشتر ريشه هاي سياسي و اجتماعي داشته تا مذهبي .
در نهايت اين اختلاف شديد ميگردد ، بنحوي كه هردوطرف حكم به جهاد ميدهند و درگيري خونيني بين طرفداران ملامحمد علي و روحانيون صورت ميگيرد. نيروهاي دولتي نيز به نفع روحانيون زنجان وارد عمل شده و پس از كشته شدن 1500 سرباز و هزاران نيروي مردمي پايان مي پذيرد و ملامحمدعلي در اين جنگ كشته مي شود.
فتواي قتل و اعدام طرفداران ملامحمدعلي زنجاني(عليمردان خان) توسط دوشخص صادر ميشود: مرحوم آقاي سيدمحمد و مرحوم آقاي ميرزا ابوالقاسم مجتهد . به عنوان مثال يكي از طرفداران ملا محمد علي به نام "شيخي" كه در شجاعت نامدار شهر بود ، توسط ايشان اعدام گرديد.
آنچه كه ميتوان راجع به خاندان ميرزايي و ساير روحانيون متنفذ شهر گفت اينست كه اداره شهر با موافقت ايشان صورت مي گرفته و حاكمان هميشه در مسائل مختلف نظر آنها را لحاظ ميكردند. بعنوان مثال در كتاب خطي احتشام السلطنه كه در سال 1306 ه.ق (1888ميلادي) در زنجان حكومت ميكرده ، آمده است ، مشكل اصلي در حكومت بر شهر زنجان حضور تعداد زيادي از روحانيون متنفذ و صاحب محاكم شرعي ست كه در كارحكومت و حاكم فراهم مي آورند . وي از كساني چون ميرزا ابوعبدالله ، ميرزا ابوالمكارم و حاجي ميرزا ابوطالب (فرزندان ميرزا ابوالقاسم) و طلاب مدرسه مسجد سيد كه شاگردان آخوند ملاقربانعلي بودند ياد ميكند.
 از ميرزا ابوالقاسم بيش از پنجاه كتاب و رساله باقي مانده است و گويا در يكي از السنه خارجي نيز مهارت و تسلط داشته ، وي در اواسط روز دوشنبه سوم جمادي الاولي سنه 1292 در سن هفتادسالگي دارفاني را وداع مي كنند و در مقبره مخصوص به خود در خارج شهر (آن روزگار ) دفن مي گردد.
ادوارد براون كه در اسل 1887 ميلادي (1305ه.ق) از زنجان عبور نموده در كتاب خود مي نويسد ما از دروازه غربي شهر زنجان وارد شهر شديم و از طرف راست قبرستان بزرگي كه گنبد دو امامزاده در آن ديده مي شد عبور كرديم . كه منظور وي همان مقبره مرحوم ميرزا و مرحوم سيدمحمد مجتهدي در شمال شرقي گورستان پايين است.
سه فرزند ذكور از مرحوم حاج ابوالقاسم باقي مي ماند به نامهاي حاج ميرزا ابوالمكارم – حاج ميرزا ابوطالب  و حاج ميرزا ابوعبدالله .
حاج ميرزا ابوالمكارم (1255-1320 ه.ق)
وي در سال 1292 ه.ق به منتصب قضا و فتوي و مرجعيت در زنجان مي رسد و در پيش آمد قضاياي مشروطيت و فتنه و فسادي كه بر اثر آن بين مردم بروز كرده آن مرحوم بهمراه ملاقربانعلي معروف به حجه الاسلام رو خواباندن انقلابات و تسكين احوال عامه دخالت هاي موثر داشته است. وي در سال 1330 ه.ق در زنجان به سن هفتادو پنج سالگي وفات كرده و در جوار پدرش ، بقعه ميرزايي به خاك سپرده ميشود.
حاج ميرزا ابوطالب (1259-1329)
دومين فرزند حاج ميرزا ابوالقاسم مجتهد است كه برخي وي را مخالف مشروطه و برخي از طرفداران شيخ فضل الله نوري دانسته اند. وي در سال 1300 ه.ق وطن خود را به تهران منتقل كرده و در آن جا با شاهزاده خانمي از خاندان قاجار كه گويا دخترعموي ناصرالدين شاه بوده ، ازدواج مي نمايد. وي زندگي مرفه اي داشته اما در نهايت در جريان مشروطيت پس از دريافت نامه هاي تهديدآميز بطرز مشكوك و مبهمي در خانه خود وفات مي يابد.
حاج ميرزا ابوعبدالله (162-1313)
كوچكترين فرزند ذكور حاج ميرزا ابوالقاسسم مجتهدست . پس از تحصيل علوم در قزوين – مشهد و سبزوار به زنجان برگشته و تا پايان عمر به ارشاد و تاليف متاب در اين شهر مي پردازد . وي عكاسي را جايز نمي دانستند ، لذا عكسي از ايشان در دسترسي نيست.
خاندان ميرزايي و مشروطيت:
فرزندان ميرزا ابوالقاسم و ساير طلاب مدرسه و مسجد سيد در جريان مشروطيت (1327ه.ق) نقش موثر داشتند. آنها بدليل انحرافاتي كه در مشروطه بروز كرده بود با مشروطه خواهان از جمله نمايندگان آنها در زنجان مانند عظيم زاده و علي اكبر خان كه از طرف يپرم خان ارمني براي تبليغ مشروطه به زنجان آمده بودند به مخالفت برخواستند . به نحوي كه در اثر سو, استفاده يكسري اشخاص ثالث به زدوخورد نظامي بدل شده و در نهايت عظيم زاده و علي اكبرخان به قتل مي رسند . يپرم خان نيروي كمكي از تهران به زنجان مي فرستد و خود نيز به زنجان مي آيد و سرانجام زنجان به تصرف مشروطه خواهان در مي آيد و حاج ملاقربانعلي معروف به حجه الاسلام به خارج از زنجان مي گريزد اما در مدت كوتاهي بدست جهانشاه خان افشار گرفتار آمده و به كاظمين تبعيد مي شود.
آثار و بناهاي بجا مانده از خاندان ميرزايي :
مسجد و مدرسه ميرزايي بالا و پايين در شهر زنجان توسط حاج ميرزا ابوالقاسم مجتهد بناگرديده است.
اين دو بنا در قسمتي از بازار زنجان (بين خيابان فردوسي تا ابتداي بازار پايين) كه به بازار و راسته ميرزايي مشهور است واقع مي باشد. همچنين گفته ميشود در جبهه شمالي بازار ، روبروي مسجد ميرزايي نجفي(پايين) ، كوچه ميرزايي واقع است كه خانه ميرزايي ها نزديك به بازار ، سمت شرق كوچه قرار دارد.

منابع:
فصلنامه فرهنگ زنجان تابستان 79
فصلنامه فرهنگ زنجان بهار 80
كتاب فرهنگنامه زنجان : محمدرضا روحاني
كتاب تاريخ زنجان: رامين سلطاني
كتاب تاريخ زنجان : هوشنگ ثبوتي

مجموعه تاريخي شيخ براق يا چلپي اوغلي: